Ο Ζαγρέας (Ζαγρεύς) και ο «πρώτος Διόνυσος».

Στην ελληνική μυθολογία ο Ζαγρέας (Ζαγρεύς) ήταν ο μέγας θεός των Ορφικών, ο οποίος γεννήθηκε από την Περσεφόνη και τον μεταμορφωμένο σε φίδι Δία. Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη παράδοση, η Περσεφόνη είχε κέρατα, και έτσι ο Ζαγρεύς γεννήθηκε και αυτός με κέρατα. Ο Δίας τον διόρισε βασιλιά των θεών και του έδωσε σκήπτρο, κεραυνό και τον έλεγχο της βροχής. Και όπως οι Κουρήτες φύλαξαν τον Δία όταν εκείνος ήταν βρέφος, έτσι φύλαξαν και τον Ζαγρέα, με την πρόσθετη βοήθεια του Απόλλωνα.

Εξόντωση

Η σύζυγος του Δία Ήρα βάλθηκε να εξοντώσει τον μικρό Ζαγρέα και γι' αυτό απέστειλε τους Τιτάνες να τον σκοτώσουν με απατηλούς περισπασμούς: του πήγαν παιχνίδια (ένα ρόμβο, έναν αστράγαλο, χρυσά μήλα, μία σβούρα) και ένα καθρέφτη. Ο Ζαγρεύς απασχολήθηκε με τον καθρέφτη, βλέποντας το πρόσωπό του.
Εκείνη ακριβώς τη στιγμή οι Τιτάνες όρμησαν καταπάνω του με τα μαχαίρια τους. Τότε ο μικρός θεός για να τους αποφύγει άρχισε να μεταμορφώνεται: έγινε έφηβος Δίας, Κρόνος, φίδι με κέρατα, άλογο, τίγρη, ταύρος. Η Ήρα παρ' όλα αυτά ενθαρρύνει τους Τιτάνες να μη διστάσουν, κι έτσι με διαταγή της κομματιάζουν το Ζαγρέα την ώρα που είχε τη μορφή ταύρου, βράζουν το κρέας του και το τρώνε. Ο Δίας οργίσθηκε τόσο, ώστε κατακεραύνωσε τους Τιτάνες και τους έστειλε στα Τάρταρα. Στον Απόλλωνα έδωσε εντολή να περιμαζέψει τα λείψανα του Ζαγρέως και να τα θάψει στους Δελφούς, κοντά στον τρίποδα.

Άλλες εκδοχές του μύθου

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή του μύθου, η θεά Αθηνά πέτυχε να διασώσει την καρδιά του Ζαγρέα και να την παραδώσει στο Δία, ο οποίος την τοποθέτησε μέσα σε γύψινο ομοίωμα του θεού.

Μία άλλη παράδοση αναφέρει την ανάσταση του θεού: η Ρέα ή η Δήμητρα συγκολλάει τα κομμάτια του και ο Ζαγρέας «ανίσταται» ή ξαναγεννιέται με νέα προσωπικότητα: Είναι ο θεός Διόνυσος, ο γιος της Σεμέλης, στην οποία ο Δίας είχε δώσει να καταπιεί την καρδιά του Ζαγρέως.

Μυστηριακά στοιχεία

Ο μύθος αυτός, που εμπεριέχεται στη θρησκεία των Ορφικών, περικλείει μέσα του τα εξής μυστηριακά στοιχεία: Ο ρόμβος που έδωσαν οι Τιτάνες στο Ζαγρέα συναντιέται στις τελετές της «φυλετικής μυήσεως». Ο καθρέφτης (που προτιμά το μωρό Ζαγρέας) αναφέρεται στα Μυστήρια του Διονύσου. Ο αστράγαλος τέλος είναι γνωστός για τη μαντική και την ιερουργική του χρήση. Χαρακτηριστική είναι επίσης η λεπτομέρεια ότι, πριν να επιτεθούν στον Ζαγρέα οι Τιτάνες άλειψαν το πρόσωπό τους με γύψο, πράγμα που απαντάται στα Μυστήρια του Σαβαζίου και στα ορφικο-διονυσιακά μυστήρια.

Λατρεία

Η συγγένεια της ζαγρεϊκής με τη διονυσιακή λατρεία φαίνεται στο κατασπάραγμα του Ζαγρέως όταν αυτός έχει τη μορφή ταύρου. Στην Κρήτη μέχρι και τον 4ο αιώνα μ.Χ. οι λάτρεις του Ζαγρέως ανέβαιναν στα βουνά σε κατάσταση ιερής μανίας και με ζωηρή μουσική έτρωγαν ένα ταύρο. Η άνοδος στα βουνά, η λαμπαδηφορία και η μανία είναι γνωρίσματα της διονυσιακής και μαιναδικής λατρείας. Ο Ζαγρέας λοιπόν ήταν πρόσωπο που πήρε τη θέση του θεού Διονύσου στην ιδιαίτερη θρησκεία των Ορφικών, οι οποίοι τον δέχθηκαν ως σωτήρα θεό και τον ταύτισαν με το Διόνυσο.


Φώτιος, Λεξικόν

Ζαγρεύς: ὁ Διόνυσος παρὰ ποιηταῖς· δοκεῖ γὰρ ὁ Ζεὺς μιγῆναι τηῖ Περσεφόνη· ἐξ ἧς χθόνιος Διό-νυσος.

Ευριπίδης, αποσπάσματα

ἁγνὸν δὲ βίον τείνων ἐξ οὗΔιὸς Ἰδαίου μύστης γενόμην,καὶ νυκτιπόλου Ζαγρέως βροντὰςτοὺς ὠμοφάγους δαίτας τελέσαςμητρί τ' ὀρείῳ δᾷδας ἀνασχὼνκαὶ κουρήτωνβάκχος ἐκλήθην ὁσιωθείς.

Πλούταρχος, Περί του Ε του εν Δελφοίς,

κρυπτόμενοι δὲ τοὺςπολλοὺς οἱ σοφώτεροι τὴν μὲν εἰς πῦρ μεταβολὴν Ἀπόλ-λωνά τε τῇ μονώσει Φοῖβόν τε τῷ καθαρῷ καὶ ἀμιάντῳκαλοῦσι, τῆς δ' εἰς πνεύματα καὶ ὕδωρ καὶ γῆν καὶἄστρα καὶ φυτῶν ζῴων τε γενέσεις τροπῆς αὐτοῦ καὶδιακοσμήσεως τὸ μὲν πάθημα καὶ τὴν μεταβολὴν διασπα-σμόν τινα καὶ διαμελισμὸν αἰνίττονται, Διόνυσον δὲ καὶΖαγρέα καὶ Νυκτέλιον καὶ Ἰσοδαίτην αὐτὸν ὀνομάζουσικαὶ φθοράς τινας καὶ ἀφανισμοὺς εἶτα δ' ἀναβιώσεις καὶπαλιγγενεσίας οἰκεῖα ταῖς εἰρημέναις μεταβολαῖς αἰνί-γματα καὶ μυθεύματα περαίνουσι· καὶ ᾄδουσι τῷ μὲνδιθυραμβικὰ μέλη παθῶν μεστὰ καὶ μεταβολῆς πλάνηντινὰ καὶ διαφόρησιν ἐχούσης· ‘μιξοβόαν’ γὰρ Αἰσχύλοςφησί ‘πρέπει διθύραμβον ὁμαρτεῖν σύγκωμονΔιονύσῳ’, τῷ δὲ παιᾶνα, τεταγμένην καὶ σώφρονα μοῦσαν,

Νόννος, Διονυσιακά, 6

αἰθερίων δὲ δρακοντείων ὑμεναίωνΠερσεφόνης γονόεντι τόκῳ κυμαίνετο γαστήρ,Ζαγρέα γειναμένη, κερόεν βρέφος, ὃς Διὸς ἕδρηςμοῦνος ἐπουρανίης ἐπεβήσατο, χειρὶ δὲ βαιῇἀστεροπὴν ἐλέλιζε· νεηγενέος δὲ φορῆοςνηπιάχοις παλάμῃσιν ἐλαφρίζοντο κεραυνοί.

Νόννος, Διονυσιακά, 31

Ἄρεα δ', ὅν περ ἔτικτον, ὃν οὐρανίη τέκε γαστήρ,υἱὸν ἐμὸν χθονίῳ πεπεδημένον ἀκλέι δεσμῷκρύψεν ἔσω κεράμοιο περισφίγξας Ἐφιάλτης·οὐδέ οἱ ἐχραίσμησεν ἐμὸς πόσις οὐράνιος Ζεύς,ἀλλὰ τόκον Σεμέλης φλογερῶν ἐρρύσατο πυρσῶν,καὶ βρέφος εἰσέτι Βάκχον ἀνεζώγρησε κεραυνοῦ,ἡμιτελῆ νόθον υἷα· δαϊζομένου δὲ μαχαίραιςΖαγρέος οὐ προμάχιζεν ἐπουρανίου Διονύσου.

Ψευδο - Νόννος, Μυθολογικά σχόλια

Περσεφόνη γεννᾷ τὸν Ζαγρέα Διόνυσον,ἐκ τοῦ Διὸς συλλαβοῦσα αὐτόν.

Σχόλια στο Λυκόφρονα, 355

Παλλὰς δὲ ἡ Ἀθηνᾶ ἢ παρὰ τὸ πάλλειν τὰ ὅπλα – πολε-
μικὴ γὰρ ἐν τῷ γεννᾶσθαι ἀπὸ τῆς Διὸς κεφαλῆς ἐξέθορε
τὰ ὅπλα κινοῦσα – ἢ παρὰ τὸ παλλομένην τὴν τοῦ Διο-
νύσου καρδίαν ἀνενεγκεῖν τῷ Διί – Διόνυσον γὰρ τὸν καὶ
Ζαγρέα καλούμενον υἱὸν Διὸς καὶ Περσεφόνης ὑπάρχοντα
μεληδὸν οἱ Τιτᾶνες ἐσπάραξαν οὗ τὴν καρδίαν ἔτι παλλο-
μένην ἀνήνεγκεν – ἢ ὅτι ἐν τῇ συμβολῇ τῆς μάχης τῶν
Γιγάντων καὶ τῶν θεῶν Πάλλαντα ἕνα τῶν Γιγάντων
ἀνεῖλεν.

Πηγή

Emmy Patsi-Garin: «Επίτομο λεξικό Ελληνικής Μυθολογίας», εκδ. οίκος Χάρη Πάτση, Αθήνα 1969.
Διόδωρος Σικελιώτης, 3, 62, 3
Οβίδιος, Μεταμορφώσεις, 6, 114
Υγίνος, Fabulae, 155
Πλούταρχος, Αίτια Ελληνικά, 12