Ηριδανός ποταμός. Το θαμμένο ποτάμι που επιμένει να κυλάει στο κέντρο των Αθηνών.

Ηριδανός ποταμός. Το πρώτο Αθηναϊκό ποτάμι που θάφτηκε, ήδη από τα κλασικά χρόνια, αλλά επιμένει να κυλάει ακόμα και σήμερα στο κέντρο των Αθηνών, κάτω από τα πόδια μας και τα μπετά μας.

Ο Ηριδανός ποταμός είναι σίγουρα, το πλέον ταλαιπωρημένο ποτάμι των Αθηνών. Αν ο Ιλισσός και ο Κηφισός ταλαιπωρούνται τα τελευταία 100 χρόνια ο Ηριδανός μετράει τουλάχιστον 3000 χρόνια προσπαθειών διευθέτησης και υπογειοποίησης του. Η μοίρα του το ήθελε να πηγάζει από τον Λυκαβηττό να διασχίζει το ιστορικό κέντρο των Αθηνών και να καταλήγει χύνοντας τα νερά του στον Ιλισσό. Η γειτνίαση του με την περιοχή των βόρειων υπωρειών της Ακροπόλεως, η οποία πρωτοκατοικήθηκε τουλάχιστον από το 3500 π.Χ. το έφερε γρήγορα αντιμέτωπο με τον άνθρωπο, ο οποίος αρχικά το σεβάστηκε, στην συνέχεια το υπογειοποίησε και τελικά το μετέτρεψε σε αποχετευτικό αγωγό. Το ποτάμι είναι τόσα χρόνια θαμμένο που αρκετός κόσμος δεν γνωρίζει σήμερα για την ύπαρξη του, ενώ άλλοι πάλι συντηρούν και αναπαράγουν μύθους και μισές αλήθειες σχετικά με αυτό. Ήρθε η ώρα να γνωρίσουμε την αλήθεια για το ιστορικό αυτό ποτάμι των Αθηνών. Τον αγαπημένο Ηριδανό.

Αθήνα, 3500 π.Χ.

Από την Πολεοδομική Εξέλιξις των Αθηνών του Ι.Τραυλού, μαθαίνουμε ότι τουλάχιστον από το 3500 π.Χ. η κατοίκηση των Αθηνών είναι αδιάκοπη, με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρέθηκαν πάνω και περιμετρικά της Ακροπόλεως. Την εποχή αυτή ο κάτοικος της περιοχής, αρχίζει και κατεβαίνει από την πρώτη περιοχή της κατοίκησης του που ήταν ο βράχος της Ακροπόλως, ένα φυσικό φρούριο.

Χάρτης της πόλεως των Αθηνών από το 3500π.Χ. μέχρι το 600π.Χ.

πηγή: Ι.Τραυλός

Αν και σίγουρα υπήρχε μια σχέση μεταξύ του κατοίκου της περιοχής και του ποταμού Ηριδανού, δεδομένου και του αιώνιου προβλήματος της λειψυδρίας του λεκανοπεδίου, πριν από το 3500π.Χ., μπορούμε με αρκετή ασφάλεια να πούμε πως η σχέση αυτή μεταβάλλεται καθώς ο άνθρωπος μετακομίζει εκτός του βράχου της Ακροπόλεως και γειτνιάζει με το ποτάμι, με την καθημερινότητα του να βρίσκεται πλέον μέσα στην ζώνη επιρροής του Ηριδανού.

Η πορεία του ποταμού στην ιστορία

Ο Ηριδανός με την κοίτη του, είναι στην ουσία ο συλλεκτήρας της ροής των νερών που πηγάζουν και προέρχονται από τους λόφους του κέντρου. Τον Λυκαβηττό, την Ακρόπολη, τον Άρειο Πάγο και τον λόφο Νυμφών. 

Συλλέγοντας αυτά τα νερά ο Ηριδανός, έχουμε στοιχεία που μας υποδεικνύουν ότι, τα οδηγούσε προς την περιοχή του Κεραμεικού όπου εκεί σχηματιζόταν ένα έλος, δεδομένου ότι τα νερά λίμναζαν εκεί και το οποίο τροφοδοτούνταν από τις εποχιακές υπερχειλίσεις των νερών του Ηριδανού ποταμού. 

Το γεγονός αυτό πιστοποιείται τόσο από γραφές αρχαίων συγγραφέων όπως ο Παυσανίας και ο Δημοσθένης, όσο και από στρωματογραφικά δεδομένα των πρόσφατων ανασκαφών, δεδομένου ότι το στρώμα ιλύος και αργίλου, που αποτελούσε τις αποθέσεις του έλους, βρέθηκε διάτρητο από οπές υδροχαρών φυτών (καλαμιών) που συνιστούσαν τη βλάστηση του υγρότοπου. Η εξάπλωση των λεπτομερών αποθέσεων οδηγεί στη διαπίστωση ότι το τέλμα κάλυπτε συνολική έκταση 3000 τ.μ., έχοντας μήκος 60μ. και πλάτος 50μ. (Υπουργείο Πολιτισμού 2000/5). Η στάθμη των νερών του έλους αυξομειωνόταν ανάλογα με την εποχιακή τροφοδοσία της παροχής του Ηριδανού.

Το σημερινό "λίμνασμα" του Ηριδανού (πηγή εικόνας)

Η αρχαιότερη γνωστή οχύρωση της Αθήνας ανάγεται στους ώριμους προϊστορικούς χρόνους. Πρόκειται για το «Κυκλώπειον τείχος» και το «Πελαργικόν», που περιέβαλλαν τον ιερό βράχο της Ακροπόλεως κατά την Υστεροελλαδική ΙΙΙΒ Εποχή (τέλη 2ης χιλιετίας π.Χ.). Η ανέγερσή τους συνδέεται με τον λεγόμενο «συνοικισμό», την συνένωση δηλαδή προηγουμένως ανεξάρτητων περιοχών της Αττικής υπό την εξουσία ενός άρχοντος, πιθανώς του Θησέως.

Κομβικό σημείο για την περαιτέρω ανάπτυξη και διεύρυνση των τειχών της πόλης στάθηκε η ολοκλήρωση της ενοποίησης των αθηναϊκών δήμων και η παγίωση της αθηναϊκής δύναμης στο ελληνικό πολιτικό-οικονομικό γίγνεσθαι έως τις αρχές του 6ου αι. π.Χ., που οδήγησαν στον πολλαπλασιασμό του μεγέθους της και ακολούθως στην επέκταση των ορίων της μέσω της εφαρμογής νέων οικοδομικών προγραμμάτων κατ’ αρχάς από τον Σόλωνα και εν συνεχεία από τον Πεισίστρατο και τους διαδόχους του (Πεισιστρατίδες). Σε αυτή την φάση της επέκτασης της πόλεως και της τείχισης της ο Ηριδανός μένει εκτός των τειχών.

Σύμφωνα με την μαρτυρία του Θουκυδίδου, η νέα, μεγαλύτερη πόλη των Αθηνών περιτριγυρίσθηκε από τείχος. Ωστόσο, κανένα ίχνος της αρχαϊκής περιμετρικής οχύρωσης δεν έχει αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα και είναι ιδιαιτέρως δύσκολο να προσδιορίσουμε την ακριβή θέση του και την διαδρομή που ακολουθούσε. Παρ’ όλ’ αυτά, η ύπαρξή του θεωρείται σχεδόν βέβαιη. Η απουσία υλικών καταλοίπων δεν πρέπει να μας εκπλήσσει, αφού γνωρίζουμε ότι το εν λόγω τείχος καταστράφηκε από τους Πέρσες, ενώ τα ελάχιστα διασωθέντα τμήματά του κατεδαφίσθηκαν και χρησιμοποιήθηκαν για την ανέγερση ενός ευρύτερου περιβόλου μετά την αποχώρηση των Περσών. Άλλωστε, θα ήταν παράλογο να υποθέσει κανείς ότι οι Αθηναίοι, ενώ φρόντισαν για την τείχιση της Ελευσίνος και άλλων περιοχών κατά τον 6ο αι. π.Χ., θα άφηναν ατείχιστη την πρωτεύουσα του κράτους τους.

Στο β΄μισό του 6ου αι. π.Χ. το οικοδομικό πρόγραμμα των Πεισιστρατιδών στην περιοχή προέβλεπε την επίχωση της κοιλάδας του Ηριδανού και την υπογειοποίηση του. Οι μηχανικοί της εποχής εγκατέστησαν δυο υπόγεια κανάλια μέσα από τα οποία έρεε πλέον ο ποταμός. Εκεί, συνέδεσαν τον Κεντρικό Αγωγό, που διασχίζοντας την Αγορά από Βορρά προς Νότο, μετέφερε τα λύματα των κτιρίων και ύδατα των χειμάρρων από τους γύρω λόφους.

Μέρος του Κεντρικού Αγωγού στην αρχαία Αγορά.

Η επίχωση της κοιλάδας και ο εγκιβωτισμός του ποταμού παρείχαν το (επίπεδο) έδαφος για τη διαμόρφωση της Παναθηναϊκής Οδού σε εκείνο το σημείο καθώς και σπουδαίων δημόσιων κτηρίων, όπως η Βασίλειος Στοά και η Ποικίλη Στοά, λίγο αργότερα.

Η Αθήνα στα τέλη του 6ου αιώνα π.Χ. Η πρώτη επίχωση του Ηριδανού είναι γεγονός.

Στις υπώρειες της Αδριανού προς την πλευρά της Ακρόπολης, στα Βόρεια και Δυτικά δηλαδή της αρχαίας Αγοράς, εντοπίστηκε η αρχαία κοιλάδα του Ηριδανού. Η εγκατάσταση του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου, στα τέλη του 19ου αιώνα, που έκοψε την Αγορά στα δυο είναι το δεύτερο μεγάλο έργο, που αλλοίωσε συντριπτικά το τοπίο.

Η διχοτόμηση της πόλεως από τον Ηλεκτρικό Σιδηρόδρομο Αθηνών - Πειραιώς (ΗΣΑΠ)

Επιστρέφουμε στον 5ο αιώνα π.Χ. και τo 478 π.Χ. όπου με την κατασκευή του Θεμιστόκλειου τείχους, η κοίτη του ποταμού κτίζεται, διευθετείται και περικλείεται εντός των τειχών για πρώτη φορά. Μέχρι τότε, ο Ηριδανός έρεε ελεύθερος στο Αθηναϊκό τοπίο και αλλάζοντας πορεία ενίοτε δημιουργούσε το έλος μέσα στο μεγάλο νεκροταφείο των Αθηναίων, υποχρεώνοντας τη μεταβολή της θέσης των ταφών της εκάστοτε περιόδου. Ένα τμήμα της κοίτης του κατά μήκος της Ιεράς Οδού ευθυγραμμίστηκε, και η κοίτη εγκιβωτίστηκε με την εκατέρωθεν κατασκευή λίθινων τοιχωμάτων. Ενδεικτικό της ανθρώπινης επέμβασης στον ποταμό είναι η ανεύρεση, στα υλικά με τα οποία πληρώθηκαν τεχνητά τμήματα της κοίτης, πάνω από 7.000 όστρακα με χαραγμένα ονόματα μεγάλων ανδρών της εποχής που χρησιμοποιούνταν για εξοστρακισμούς .

Κατά τις εργασίες δημιουργίας του σταθμού στο Μοναστηράκι, η 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και η Αττικό Μετρό Α.Ε. ανέλαβαν την ανάδειξη κάποιων καταλοίπων σε αυτό το σημείο. Εκεί, ανάμεσα στα άλλα, μπορεί να δει κανείς την ύστερη κλασική κοίτη του ποταμού καθώς και τα δυο μονοπάτια που όριζαν την οικοδομική γραμμή εκατέρωθεν. Στο τμήμα του ποταμού που αποκαλύφθηκε από τις ανασκαφές στην περιοχή του Μοναστηρακίου η κοίτη οριοθετείται από δύο σειρές μεγάλων κροκαλοπαγών λιθοπλίνθων με πλινθόκτιστη θολωτή οροφή. Οι αρχαιολόγοι προσδιορίζουν χρονικά την τεχνητή οριοθέτηση της κοίτης στην ύστερη κλασική-ελληνιστική περίοδο (330-30 π.Χ.). 

Η ύστερη κλασική κοίτη του ποταμού στο σταθμό του ΜΕΤΡΟ.

Στους αιώνες που ακολουθούν τουλάχιστον μέχρι την εποχή της καταστροφής της πόλεως από τον Σύλλα (86π.Χ.), το σκηνικό δεν μεταβάλλεται έντονα και ο Ηριδανός κυλάει ασταμάτητα στην διευθετημένη πλέον κοίτη του μέσα στην κλασική και ελληνιστική Αθηνά.

Η Αθήνα τον 4ο αιώνα π.Χ. στην περιοχή του Δίπυλου. Αριστερά ο Ηριδανός.

Υπάρχουν αρκετά στοιχεία που τεκμηριώνουν την κατασκευή τεχνητής τάφρου περιμετρικά των τειχών για την αποσυμφόρηση της παροχής του Ηριδανού. Αυτή η διευθέτηση φαίνεται στον χάρτη που ακολουθεί.

Περισσότερο αναγνωρίσιμη είναι η Αδριάνεια φάση (2ος μ.Χ.), στην οποία, ο Ηριδανός καλύπτεται με πλινθόκτιστο θόλο και μετατρέπεται σε υπόνομο (επόμενη εικόνα). Συγκεκριμένα, κατά την εποχή του Αδριανού (124-125 μ.Χ.) η πόλη επεκτάθηκε προς τα ανατολικά και ο αυτοκράτορας κατασκεύασε μια σειρά από κοινωφελή έργα. Στα πλαίσια των έργων αυτών επιχώθηκε η κοίτη του ποταμού στη σημερινή περιοχή της λεωφόρου Αμαλίας, και στο εσωτερικό κατασκευάστηκε μεγάλος λίθινος αγωγός με κτιστά τοιχώματα και συμπαγή θολωτή οροφή (Υπουργείο Πολιτισμού 2000). Είναι προφανές ότι η παρουσία του ποταμού στο κέντρο της πόλης διευκόλυνε τη μετατροπή του σε κεντρικό αποχετευτικό αγωγό.

Μετά την άλωση της Αθήνας από τους Ερούλους το 267 μ.Χ., και πιθανότατα τον 6ο αιώνα μ.Χ., στο τμήμα του ποταμού προς την πόλη και σε μήκος περίπου 1000 μ. κατασκευάστηκε στο μέσο της κοίτης ένα στήριγμα, υπολείμματα του οποίου υπάρχουν στην περιοχή του Κεραμεικού και στο Μοναστηράκι. 

Ο Ηριδανός και το στήριγμα στο μέσον της κοίτης του.

Το στήριγμα αυτό υποβάσταζε πλάκες από κατεστραμμένα μνημεία και κτήρια κάτω από τις οποίες έρεε ο ποταμός. Την περίοδο αυτή, που αντιστοιχεί στο τέλος της αρχαιότητας, και μέχρι τον 6ο αιώνα μ.Χ. οι επεμβάσεις στο ποτάμι μεγιστοποιούνται, έχοντας ως αποτέλεσμα:

- την υποβάθμιση της ποιότητας των νερών του Ηριδανού και 

- την πλήρη αντικατάσταση της ελεύθερης επιφανειακής του ροής από υπόγεια και απόλυτα ελεγχόμενη. 

Η κοίτη του πληρώνεται τεχνητά σε όλο της το μήκος, και ο ποταμός λειτουργεί πλέον σαν υπόγειος αποχετευτικός αγωγός.

Στα χρόνια της Βενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας λίγες αλλαγές έγιναν στον ήδη θαμμένο Ηριδανό ο οποίος με τα χρόνια όλο και θαβόταν πιο πολύ. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι το επίπεδο που φαίνεται σήμερα να κυλάει στον Κεραμεικό βρίσκεται 3 μέτρα πιο χαμηλά από την σύγχρονη επιφάνεια της πόλης. Παρ' ολ' αυτά δεν σταμάτησε να κυλάει και να προσφέρει πολύτιμο πόσιμο νερό στους κατοίκους της πόλεως. Η ορμή που εξασφάλιζε το ποτάμι κατεβαίνοντας από τον Λυκαβηττό διαπιστώθηκε, επίσης, στις ανασκαφές με την παρουσία μικροκοιτών δίπλα στην κεντρική κοίτη, ενώ δεν πρέπει να είναι τυχαίο πως, μεταγενέστερα, η κρήνη που βρισκόταν στη συμβολή Όθωνος και Αμαλίας ονομάζονταν Μπουμπουνίστρα, λόγω του θορύβου που προκαλούσαν τα νερά.

Η κρήνη Μπουμπουνίστρα πίσω από την Μεσογείτικη πύλη των Αθηνών. 

Edward Dodwell, 1821

Με την απελευθέρωση και την επιλογή της Αθήνας ως νέας πρωτεύουσας ξεκίνησε σιγά σιγά να υλοποιείται μια καινούρια ρυμοτομία στην πόλη και παράλληλα να πραγματοποιούνται ανασκαφές που αποκάλυπταν όλο και περισσότερα στοιχεία για το παρελθόν της. Χάρτες της εποχής τολμούν να εμφανίζουν και πάλι τον Ηριδανό στο φως.

Ο Ηριδανός σε Γερμανικό χάρτη εποχής (μέσα 19ου αιώνα)

Το ποτάμι όπως διαπιστώθηκε δεν είχε σταματήσει να κυλάει και τα περισσότερα στοιχεία που αποκτήσαμε για την ροή του ήταν κατά την διάρκεια των εκσκαφών για την διάνοιξη των νέων γραμμών του μετρό.

Η Πορεία του Ηριδανού στην πόλη

Η μελέτη της πιεζομετρίας και της κίνησης των υπόγειων νερών, που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια των εργασιών για την κατασκευή του μετρό, έδειξε ότι η μορφολογία της πιεζομετρικής επιφάνειας του υδροφόρου ορίζοντα ακολουθεί τη μορφολογία του ανάγλυφου (Δουνάς κ.ά. 1976). Οι κύριοι άξονες αποστράγγισης τον υπόγειου νερού συμπίπτουν με τους κλάδους τον παλαιού υδρογραφικού δικτύου της περιοχής πριν την αστικοποίηση της. Συνεπώς, η μελέτη της κίνησης των υπόγειων νερών παρέχει σημαντικές πληροφορίες για την αναζήτηση της θαμμένης κοίτης παλαιών ποταμών και χειμάρρων.

Οι πηγές του

Ο Ηριδανός ποταμός αποστράγγιζε περιοχή έκτασης περίπου 2 τετραγωνικών χιλιομέτρων, όπως εκτιμάται από τοπογραφικούς και γεωλογικούς χάρτες που απεικονίζουν την περιοχή πριν την οικιστική ανάπτυξη αλλά και κατά την πολεοδομική της εξέλιξη (Curtius & Kaupert 1880, ΓΥΣ 1980, Τραυλός 1993). Η παρατήρηση του γεωλογικού χάρτη καθώς και τοπογραφικών διαγραμμάτων διαφόρων περιόδων οδηγεί στη διαπίστωση ότι το νερό του προερχόταν κυρίως από πηγές της περιοχής του Λυκαβηττού. Αυτές εκφόρτιζαν το νερό που κατεισέδυε στον ομώνυμο ασβεστο­λιθικό όγκο, ο οποίος υπέρκειται των υδατοστεγών στρωμάτων του αθηναϊκού σχιστόλιθου (Trikkalinos 1966). Επιπλέον, η σημερινή τοπογραφία της πόλης δείχνει ότι κατά την πορεία το υδατικό δυναμικό του ποταμού εμπλουτιζόταν από τα νερά που αποστράγγιζαν την περιοχή της Ακρόπολης και του Φιλοπάππου.

Σύμφωνα με τον Στράβωνα, οι πηγές του Ηριδανού ποταμού βρίσκονταν κοντά στους νότιους πρόποδες του Λυκαβηττού, απέναντι από τις πύλες του Διοχάρους, όπου βρίσκεται και η Πάνοπος κρήνη. Ο Παυσανίας στα Αττικά του πιστοποιεί την παρουσία του Ηριδανού στην Αθήνα και μάλιστα αναφέρει ότι τα νερά του κατέληγαν στον Ιλισό ποταμό.

Η αξιολόγηση και ερμηνεία ιστορικών-αρχαιολογικών δεδομένων, στοιχείων γεωφυσικών διασκοπήσεων και γεωτρητικών δεδομένων οδήγησε στην αναπα­ράσταση της πιθανής διαδρομής του Ηριδανού ποταμού κάτω από τη σημερινή Αθήνα. Οι πηγές του Ηριδανού βρίσκονταν στις νότιες πλαγιές του Λυκαβηττού. Ο ποταμός ακολουθούσε διαδρομή προς τα νοτιοανατολικά και έφτανε στη σημερινή περιοχή του Συντάγματος. Στη συνέχεια ακολουθούσε βορειοδυτική πορεία για να καταλήξει στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού. Η περιοχή αυτή αποτελούσε ένα τοπογραφικό βύθισμα που δεχόταν τα νερά της ευρύτερης περιοχής σχηματίζοντας ένα έλος, η έκταση του οποίου μεταβαλλόταν ανάλογα με την εποχιακή απορροή των πηγών του ποταμού. Τελικός αποδέκτης των νερών του Ηριδανού ήταν ο Ιλισός, στην περιοχή της σημερινής συμβολής της Ιεράς Οδού με την οδό Πειραιώς, ή πιθανόν αρκετά πιο δυτικά.

Πιστοποιήσεις και τεκμηριώσεις της πορείας του Ηριδανού με γεωλογικές έρευνες.

Η δυσαναλογία των χαρακτηριστικών της κοίτης που βρέθηκε στην περιοχή του Συντάγματος με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του Ηριδανού ποταμού, όπως αυτά εκτιμώνται από τη σημερινή τοπογραφία, οδηγεί στην υπόθεση ότι κάτω από την κοίτη του Ηριδανού, που χρονολογείται στη γεωμετρική ή και παλαιότερη περίοδο (900-700 π.Χ.), υπάρχει η κοίτη ενός ποταμού με υψηλή παροχή και στερεοπαροχή, που λειτούργησε για μεγάλη περίοδο του Ολοκαίνου. Πιθανά ο ποταμός αυτός να αντιστοιχεί σε παλαιότερη κοίτη του Ιλισού, ο οποίος σήμερα βρίσκεται ανατολικά της πορείας του Ηριδανού. Η επιβεβαίωση της υπόθεσης αυτής απαιτεί περαιτέρω γεωφυσική και γεωτρητική έρευνα της ευρύτερης περιοχής.

Οι αλλαγές που συντελέστηκαν τα τελευταία πενήντα χρόνια στην Αθήνα είναι πολύ πιο έντονες από όσες έγιναν συνολικά στους αιώνες που ακολούθησαν μετά το τέλος της αρχαιότητας. Η έντονη οικιστική ανάπτυξη της πόλης των Αθηνών έχει ως αποτέλεσμα τη ριζική αλλαγή των χρήσεων γης. Αυτό είχε συνέπεια την κάλυψη των γεωλογικών σχηματισμών από ανθρώπινες κατασκευές που στεγανοποιούν το έδαφος και το καθιστούν αδιαπέραστο από το νερό των ατμοσφαιρικών κατακρημνισμάτων, επηρεάζοντας το υδρολογικό ισοζύγιο. Εκτιμήθηκε ότι η κάλυψη της περιοχής που αποστράγγιζε ο Ηριδανός ποταμός από ανθρώπινες κατασκευές που στεγανοποιούν το έδαφος (οικοδομήματα, άσφαλτος, τσιμέντο) φτάνει το 85%, με αποτέλεσμα να μειώνεται σημαντικά το ποσοστό του νερού των βροχοπτώσεων που κατεισδύει. Πλέον με όλες αυτές τις έρευνες και τις μελέτες ο Ηριδανός αρχίζει και αποκαλύπτεται και πάλι σιγά σιγά.

Παρ'ολη την αστικοποίηση της πόλης ο ποταμός επιμένει να κυλάει υπόγεια με αρκετά δροσερό και καθαρό νερό. 

Το νερό του Ηριδανού καθαρό, δροσερό και με ορμή

Οπουδήποτε ο άνθρωπος δεν λαμβάνει υπόψη την αναγκαιότητα να διατηρηθούν ανέπαφα ορισμένα φυσικά χαρακτηριστικά (όπως κοίτες ποταμών, αλλαγή χρήσεων γης, σύσταση της ατμόσφαιρας) που είναι απαραίτητα για την ομαλή εξέλιξη των φυσικών φαινομένων τα αποτελέσματα είναι πάντοτε αρνητικά. Αν γνωρίζουμε που περνάει το ποτάμι τότε μπορούμε να το προστατέψουμε και να το αναδείξουμε όσο καλύτερα μπορούμε.

Επίλογος

Ο Ηριδανός ποταμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του «αττικού τοπίου» και ακόμη και στο μικρό μήκος του στην περιοχή του Κεραμεικού συνιστά έναν υγροβιότοπο που, έστω και στη μορφή αυτή, πρέπει να αναδειχθεί. Κλείνουμε με τις φωτογραφίες στην περιοχή αυτή του υποβρύχιου Ηριδανού, που έβγαλε ο καλός φίλος Καφαντάρης Γεώργιος, θέλοντας να δείξουμε ότι λίγα μέτρα είναι αρκετά για την αρχή της αλλαγής, πρώτα στα μυαλά μας και ύστερα στην πόλη μας.

________________________________________________________________________________

Κειμένο - Έρευνα πρωτογενούς υλικού: Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Φωτογραφίες υποβρύχιου Ηριδανού:

Καφαντάρης Γεώργιος

Πηγές:

Ιστοσελίδες

1. http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=3&lang=gr&CategoryID=7&ArticleID=159

2. http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Fortification_Walls.aspx

Βιβλία

1. Παλαιογεωγραφική Αναπαράσταση της ροής του Ηριδανού και Ανθρώπινες Επεμβάσεις, Περιοδικό: Γεωγραφίες, τεύχος 3, Ανοιξη 2002: σ. 13-14, 20-22, Ε. Καρύμπαλης, Κ. Παυλόπουλος