Σωκράτης: Oι άξιοι άνθρωποι δεν επιδιώκουν την εξουσία

Στην ενότητα αυτή ο Σωκράτης συνομιλεί με τον Γλαύκωνα, πρεσβύτερο αδελφό του Πλάτωνα, για την πολιτική σε σχέση με τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Εδώ θα γνωρίσουμε τις απόψεις του Πλάτωνα σχετικά με δύο βασικά ερωτήματα της πολιτικής φιλοσοφίας: α) Ποια είναι τα κίνητρα της ενασχόλησης με την πολιτική; β) Ποιο είναι το έργο και ο σκοπός της πολιτικής; Παράλληλα, ο Πλάτων καθορίζει ποιοι πολίτες οφείλουν να κυβερνούν την πόλη. Θα προσπαθήσουμε να κατανοήσουμε τις πλατωνικές αντιλήψεις σε σχἐση με τη ζωή και την εποχή του φιλοσόφου και θα συζητήσουμε για τη σημασία και την αξία των απόψεών του στην εποχή μας.


[Σωκράτης:] Γι' αυτόν λοιπόν, τον λόγο, είπα εγώ [1], οι άξιοι άνθρωποι [2] δεν επιδιώκουν την εξουσία [3] ούτε για τα χρήματα ούτε για τη δόξα [4] γιατί ούτε πληρωμένοι θέλουν να χαρακτηριστούν, εισπράττοντας φανερά μισθό για το αξίωμά τους, ούτε κλέφτες, αποκομίζοντας κρυφά κέρδος από αυτό. Ούτε πάλι για τη δόξα· γιατί δεν είναι φιλόδοξοι. Πρέπει λοιπόν να υπάρχει κάποιος αναγκασμός γι' αυτούς και κάποια τιμωρία προκειμένου να θελήσουν να ασκήσουν εξουσία – έτσι που σχεδόν να θεωρείται ντροπή να αναλάβει κανείς με τη θέλησή του κυβερνητικό αξίωμα προτού να εξαναγκαστεί να το πράξει [5] – κι η πιο μεγάλη τιμωρία εδώ είναι να τον εξουσιάζει κάποιος χειρότερός του [6], αφού ο ίδιος δε θα έχει τη διάθεση να κυβερνά. Από φόβο γι' αυτήν ακριβώς την τιμωρία [7] δέχονται κατά τη γνώμη μου να ασκήσουν εξουσία οι άξιοι άνθρωποι, όταν καμιά φορά συμβεί να πάρουν εξουσία στα χέρια τους, και αναλαμβάνουν τότε να κυβερνήσουν όχι με την ιδέα ότι τους περιμένει εκεί κάτι καλό ή ότι θα καλοπεράσουν αλλά σαν να προχωρούν σε κάτι που είναι ανάγκη να το πράξουν και που δεν έχουν κάποιους καλύτερους τους ή έστω όμοιούς τους για να τους το αναθέσουν.

(Πλάτων, Πολιτεία, Α, 347 b-d)

ΠΡΑΓΜΑΤOΛOΓΙΚΑ ΚΑΙ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ ΣΧOΛΙΑ

1. Γι' αυτόν τον λόγο, είπα εγώ: ο Σωκράτης και οι συνομιλητές του –εδώ o σοφιστής Θρασύμαχος και ο Γλαύκων συνεχίζουν τη συζήτηση για τη δικαιοσύνη και την αδικία στη ζωή της πόλης και του ατόμου (βλ. ενότητα 2η). Εδώ ο Σωκράτης αναφέρεται στα κίνητρα της ενασχόλησης με την πολιτική και στους σκοπούς της δραστηριότητας. Λίγο πιο πριν ο Σωκράτης σκέπτεται αναλογικά και συγκρίνει τη δεξιότητα της διακυβέρνησης με τις τέχνες της ιατρικής, της πλοήγησης και της εκπαίδευσης των αλόγων. Παρατηρεί ότι οι διάφορες τέχνες που υπάρχουν στην κοινωνία, όπως είναι η ιατρική ή η ναυτική, παρέχουν στους ανθρώπους κάποια ιδιαίτερη κοινή ωφέλεια, π.χ. την υγεία ή την ασφάλεια στα ταξίδια. Επομένως, αν η πολιτική διακυβέρνηση είναι μια τέχνη, σύμφωνα με την οποία ένα πρόσωπο κυβερνά άλλα πρόσωπα, ο πολιτικός πρέπει να υπηρετεί εκείνους που κυβερνά και να τους ωφελεί.

2. Οι άξιοι άνθρωποι: όσοι έχουν ηθικό φρόνημα και χαρακτήρα, οι ενάρετοι, οι αγαθοί, οι άριστοι.
Ισοκράτης, «Αρεοπαγιτικός» 7.20–27: Κριτήρια αξιοκρατικής επιλογής των αρχόντων (παράλληλο κείμενο)

3. Εξουσία: πολιτική εξουσία, διακυβέρνηση.

4. Ούτε για τα χρήματα ούτε για τη δόξα: σε αρκετά έργα του ο Πλάτων αναφέρεται στη φιλοτιμία (φιλοδοξία), τη φιλοχρηματία (φιλαργυρία) και τη φιλοσοφία (επιδίωξη της γνώσης), που τις θεωρεί βασικές τάσεις του ανθρώπινου χαρακτήρα ή κύρια κίνητρα της ανθρώπινης δράσης. Εδώ η φιλοδοξία και η φιλαργυρία χαρακτηρίζονται ως ηθικά ελαττώματα, συνεπώς αποδοκιμάζονται ως κίνητρα για την ενασχόληση με την πολιτική.

5. Εξαναγκαστεί να το πράξει: η ασχολία των ενάρετων ανθρώπων με την πολιτική δεν είναι θέμα επιθυμίας ή προσπόρισης ατομικής ωφέλειας, αλλά υπαγορεύεται από το καθήκον, είναι απότοκος της ανάγκης να εξασφαλίζεται η ορθή άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

6. Εξουσιάζει κάποιος χειρότερος: ο Σωκράτης παραδέχεται πως οι αγαθοί άνθρωποι δέχονται να αναλάβουν τις ευθύνες της πολιτικής εξουσίας, για να αποτρέψουν τις επιζήμιες για την κοινωνία συνέπειες, εξαιτίας κακού χειρισμού της από ανάξια πρόσωπα.

7. Από φόβο γι' αυτήν ακριβώς την τιμωρία: η πολιτική δεν πρέπει να ασκείται με σκοπό την ιδιοτελή εκμετάλλευση, για να αποκτήσουν κάτι οι ίδιοι οι πολιτικοί, αλλά να ασκείται ως φροντίδα για την ευημερία του κοινωνικού συνόλου.

ΠΑΡΑΛΛΗΛΟ ΚΕΙΜΕΝΟ

Η πολιτική ως τέχνη

[Ξένος:] Ας πούμε, τότε, πως αυτό είναι το τέλος (ο τελικός σκοπός) του υφάσματος της πολιτικής πράξης, η άμεση ύφανση του χαρακτήρα των γενναίων και συνετών ανθρώπων· όταν με την ομόνοια και τη φιλία η βασιλική τέχνη τούς συγκεντρώσει σε μια κοινή ζωή και κατασκευάσει, έτσι, το μεγαλοπρεπέστερο και πιο υπέροχο ύφασμα, τυλίγει όλους τους άλλους μέσα στις πόλεις, άδουλους και ελεύθερους, και τους συνέχει με αυτό το υφαντό και, χωρίς να παραλείψει κάτι από κείνα που ανήκουν σε μια ευτυχισμένη πόλη, κυβερνά και επιβλέπει.

[Σωκράτης:] Με τον καλύτερο τρόπο, ξένε, μας σκιαγράφησες και τον βασιλικό και τον πολιτικό άνδρα.

(Πλάτων, Πολιτικός, 311 b-c)