Κεφαλοθραύστες (the Byzantine Mace)

Απελατίκια, βαρδούκια, ματζούκια, ραβδία, σιδηροράβδια, ρόπαλα και κορύνες.
Ονομασίες που χρησιμοποιήθηκαν στη μεσαιωνική ελληνική για να αποδώσουν παρόμοια θλώντα όπλα που στα αγγλικά αποδίδονται με τον όρο "mace".
Ο κεφαλοθραύστης δεν ήταν ιδιαίτερα δημοφιλές όπλο στην αρχαία Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Από τα τέλη του 3ου μΧ αιώνα η χρήση του στην ανατολή γίνεται συχνότερη, υπό την επίδραση και για την αντιμετώπιση των βαριά οπλισμένων Περσών ιππέων.

Αποτέλεσε όπλο με ευρεία χρήση από διαφορετικές μονάδες. Mε απελατίκια ήταν οπλισμένοι οι απελάτες, ληστές των βουνών ουσιαστικά, αλλά και οι ακρίτες που αντιμετώπιζαν τόσο αυτούς, όσο και τους μουσουλμάνους επιδρομείς. Παρόμοια όπλα έφεραν όμως και οι κατάφρακτοι ιππείς, ελίτ των ταγμάτων, καθώς και ανώτατοι αξιωματούχοι για τους οποίους και αποτελούσε εκτός από όπλο και σύμβολο εξουσίας. Ακόμη και ο ίδιος ο αυτοκράτορας έκανε χρήση της πολεμικής ράβδου.

Είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο να διακρίνουμε επακριβώς σε ποιο είδος ράβδου αναφέρεται ο κάθε όρος-δεν αποκλείεται δε κάποιοι να αλληλοεπικαλύπτονται όντας ταυτόσημοι. Οι περισσότεροι τύποι, αποτελούνταν από σιδερένια κεφαλή και ξύλινη λαβή και προσφέρονταν για ρίψη, ενώ άλλοι, όπως το σιδηροράβδιο ήταν φτιαγμένοι εξ'ολοκλήρου από σίδηρο, χρησιμοποιούμενοι από το βαρύ ιππικό των κλιβανάριων και των κατάφρακτων.
Οι κεφαλές μπορούσαν να είναι απλές σφαιρικές, ενισχυμένες με καρφιά ή πολυγωνικές για να προξενούν σοβαρότερα τραύματα (όπως συμβουλεύει η Praecepta Militaria του Νικηφόρου Φωκά).
Το μήκος της ράβδου υπολογίζεται σε 60-80 εκ. για τα είδη που προσφέρονταν για ρίψη (καθ.Κόλλιας), ενώ άλλα ξεπερνούσαν το 1 μέτρο.
Τέλος, υλικό κατασκευής ήταν κατά κανόνα ο σίδηρος. Σπάνια είναι τα απελατίκια από μπρούτζο, ενώ τα όπλα των ευγενών ήταν συχνά επάργυρα και διακοσμημένα.

Βαρδούκιο 14ου αιώνα και εικόνα του Αγίου Δημητρίου (15ος αι). Ο συγκεκριμένος τύπος κεφαλής που συνδυάζει την κορύνα με τις πτέρυγες (club/flanged) θεωρείται κατεξοχήν βυζαντινός.

Τοιχογραφία έφιππου αγίου Δημητρίου (14ος αι) και παρόμοιο εύρημα 14ου-15ου αιώνα. Δυτικοευρωπαϊκής μορφής ή προέλευσης.

Οι στρατιωτικοί άγιοι παρουσιάζονται εξαιρετικά σπάνια με απελατίκια. Ορισμένοι πιστεύουν πως γι'αυτό ευθύνεται η χρήση του όπλου από "ταπεινές", "μη ευγενείς" ομάδες, όπως οι απελάτες και η πολιτοφυλακή. Κάτι τέτοιο όμως δε μπορεί να ισχύει, καθώς εκτός αυτών, βαρδούκια έφερε τόσο το υψηλού στάτους βαρύ ιππικό, όσο και ανώτατοι αξιωματικοί, προσδίδοντας στη ράβδο χαρακτήρα αριστοκρατικό. Για την απουσία του όπλου από το οπλοστάσιο των αγίων θα πρέπει να ευθύνεται μάλλον η βιαιότητα του και τα όχι και τόσο ευγενή και "χριστιανικά" αποτελέσματα από τη χρήση του, που το καθιστούν ακατάλληλο για οποιοδήποτε καθωσπρέπει άγιο...

 

Στρογγυλή, μοροειδής κεφαλή 10-11ου αιώνα.

 Εύρημα 10-11ου αιώνα.

Απελατίκιο 10-11ου αι. Παρόμοια δείγματα έχουν βρεθεί στη Βουλγαρία, κατάλοιπα των σκληρών ρωμεοβουλγαρικών συγκρόυσεων.

Ρωμαίοι ιππείς διώκοντες τους Ρως στο Δορύστολο (976 μ.Χ). (χρον.Σκυλίτζη 12-13ος αι.) Φέρουν μακρυά ματζούκια με σφαιρική κεφαλή.

Κεφαλή 11-12ου αιώνα, παρόμοια με εύρημα από την Πλίσκα της Βουλγαρίας κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής κατοχής (1025-1185)

 

Εύρημα 10ου-12ου αιώνα. Αυτό το είδος προσαρμοζόταν σε ξύλινη ράβδο, ήταν ελαφρύτερο από τα πολυγωνικά βαρδούκια και ήταν κατάλληλο για ρίψη και χρήση από το ελαφρύ πεζικό.

*
"...καὶ σύντομα ἔριψα ραβδίν, τὴν Μαξιμούν ἐλάλουν:
«Ἐλεῶ τὰ κάλλη σου, κυρά, βλέπε μὴ κινδυνεύσης·
ἀλλὰ ἄς δώσω, Μαξιμού, τὴν φάραν σου ραβδέαν
καὶ ἐκ τὴν ραβδέαν, Μαξιμού, νόησε με τίναν ἔχεις».
Καὶ ἐγὼ ραβδέαν ἔδωσα τὴν φάραν 'ς τὰς κουτάλας
καὶ ἀνάσκελα ἐξήπλωσεν ἡ θαυμαστὴ ἡ φάρα."

 

(μάχη του Διγενή με τη αμαζόνα Μαξιμώ, απόσπασμα από το Έπος του  Βασιλείου Διγενή Ακρίτα, παραλλαγή Εσκοριάλ)

*

"..εξέθορεν εκ της ύλης, λύκος παμμεγεθέστατος, ώστε σχεδόν πάντες διαπτοηθήναι και εις ταραχήν εμπεσείν, ορμήσας δε κατ'αυτού ο Βασίλειος, και ρίψας εξ όπισθεν το βασιλικόν βαρδούκιον, έτυχεν του θηρίου κατά το μέσον της κεφαλής και τάυτην εδιχοτόμησε" (συνεχιστής Θεοφάνους, Βασιλείου 14, 4-8)

Τετράγωνο απελατίκιο 11-14ου αιώνα. Πιθανότερη χρονολόγηση 11ος. αι.

Πολυγωνικό βαρδούκιο 11ου-14ου αιώνα. Τέτοια όπλα έφεραν σύμφωνα με την Praecepta Militaria οι κατάφρακτοι. Όμοιο έυρημα του μουσείου της Βάρνας έχει χρονολογηθεί επακριβώς στο 1087, καθώς βρέθηκε στο πεδίο μάχης στο Δορύστολο.

 

Σιδερένια κεφαλή 9ου-13ου αιώνα. Το κυβικό σώμα ενισχύεται από ισχυρές γωνίες. Ο τύπος αυτός είναι πιθανότατα ο "Τετράγωνος" των στρατιωτικών εγχειριδίων, σε χρήση από το βαρύ ιππικό.

 *

"Ῥωμαῖοι δὲ μετὰ χεῖρας τὰς ἐκ σιδήρου κορύνας χειρισάμενοι (ἔθος δὲ αὐτοῖς καὶ τοιόνδε φέρειν ὁπλισμόν, ἡνίκα ἂν εἰς πόλεμον ἴοιεν) ἔπαιον τοὺς Παίονας δι᾿ αὐτῶν· καὶ ἦν καίριον μάλα τὸ πλῆγμα κατὰ κεφαλῆς καὶ προσώπων γινόμενον. πολλοὶ τοίνυν σκοτοδινιῶντες τῆς οἰκείας ἀνετρέποντο ἕδρας· εἰσὶ δ᾿ οἳ καὶ ἐλειφαίμουν τοῖς τραύμασι."

[Αναφορά στη μάχη στο Σίρμιο, 8 Ιουλίου 1167, όπου τα ρωμαϊκά στρατεύματα υπό τον στρατηγό Ανδρόνικο Κοντοστέφανο κατατρόπωσαν τους Ούγγρους. (Νικήτας Χωνιάτης, Χρονική Διήγησις VI, 203-204]

*

Απελατίκιο 9ου-14ου αιώνα. ανατολικής προέλευσης με πιθανότερη χρονολόγηση στον 10ο-11ο αιώνα.

Βαρύ πεζικό με μακρυά ραβδία. (Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου π.1350-75,Μαρκιανή Βιβλιοθήκη-Βενετία, προέλευση Τραπεζούντα)

*

ο Άγιος Γεώργιος με κεφαλοθραύστη στο αριστερό χέρι

Άγιος Κλήμης Αχρίδας, Μιχαήλ Ευτύχιου και Αστραπά, 1295

Κεφαλή 13ου-14ου αιώνα, βυζαντινή ή βουλγάρικη.

Εύρημα 14ου αιώνα, με χαρακτηριστικό σχήμα βυζαντινού βαρδούκιου. με μήκος 18 εκ., και οπή διαμέτρου 3 εκ.προσαρμοζόταν σε μακρύ και ισχυρό ραβδί. (βλ. εικόνα Αγίου Δημητρίου 15ου αι.)

Κεφαλή 14ου-15ου αιώνα. παρόμοιας μορφής εύρημα εκτίθεται στο μουσείο του Βελιγραδίου. πιθανόν αξιωματικού και ίσως σερβικό και όχι ρωμαϊκό.

Εύρημα 14ου-15ου αιώνα. Ο τύπος αυτός ήταν κοινός τόσο στην ανατολή, όσο και στην κεντρική και δυτική Ευρώπη.

Απελατίκιο 14ου-16ου αιώνα. Δεν αποκλείεται να πρόκειται για οθωμανικό όπλο.

Βάρδας Φωκάς εναντίον Βάρδα Σκληρού κατά τη δυναστική κρίση επί Βασιλείου Β'. (χρονογραφία Σκυλίτζη 12-13ος αι.) Οι δύο αριστοκράτες είναι οπλισμένοι με βαρδούκια πολυγωνικού σχήματος με καρφιά.

Eξαιρετικό δείγμα κεφαλοθραύστη τελών 12ου-14ου αιώνα. Το σιδερένιο σώμα του όπλου είναι καλυμμένο με γεωμετρική διακόσμηση από άργυρο. Κάτοχός του ήταν δίχως αμφιβολία αριστοκράτης, ανώτερος αξιωματούχος ή στρατιωτικός διοικητής.

*

"(ο αυτοκράτορας Αλέξιος Δούκας, ο Μούτζουφλος) ἐν πολλοῖς δὲ καὶ αὐτὸς ξίφος διαγκοινιζόμενος καὶ χαλκήρει κορύνῃ καθοπλιζόμενος τοῦτο μὲν τὰς τῶν ἐναντίων ἀνέκοπτεν ἐκδρομάς..."

(Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις)

*

Παράσταση έφιππου πολεμιστή που κρατά κορύνη με πτέρυγες. Θραύσμα κεραμικού πιάτου, 12ος αι. (Μητροπολιτικό Μουσείο, Νέα Υόρκη)

Μοροειδής κεφαλή απελατίκιου. 12-13ος αιώνας, κεντρικά Βαλκάνια.

Σιδερένιο τμήμα ροπάλου. Η απλή, αν και ευρηματική κατασκευή από περιελιγμένο και κυρτωμένο σιδερένιο έλασμα μαρτυρά πως ήταν όπλο απλού στρατιώτη, ίσως πολιτοφύλακα ή ατάκτου. Στην ευρεία οπή προσαρμοζόταν μεγάλης διαμέτρου ξύλινη λαβή.

Οι Κυνοκέφαλοι, μυθικά πλάσματα που αντιμετώπισε ο Μεγαλέξανδρος, οπλισμένοι με διαφόρων ειδών κεφαλοθραύστες. (Φυλλάδα του Μεγαλεξάνδρου, Βενετία)

*

"Ο Κάβουρας που τον θωρεί, χαράν μεγάλην πήρε:
-- Καλώς το δείπνον το πωρνό, δείπνον το μεσημέρι.
Αν μου πομείνει και λίο, τραβώ το μέσ' στην τρύπα.

Μια ματσουκιά του χάρισεν απάνω στο καπάκι,
αν ήταν πέτρα ράγιζε και μάρμαρον εσκόρπα,
που να'ταν στεροκάροβο, επήγαινε και τα'ρτει.
Οι Δράκοι που τ' ακούσασι, 'που τα βουνά εφύγαν,
μα ο Θεός οργίστηκε και χάλαζα θα βρέξει.

Έπλωσε τα δαχτύλια του, τον Κωνσταντή αγκαλιάζει,
'πλώνει και τους δαχτύλους του, παίρνει του τη ματσούκα."

(Ο Κωσταντής και ο Κάβουρας, ακριτικό)

*

Δρακοντομαχία. Ακρίτας με πολεμικό ραβδίον. Θραύσμα κεραμικού, τέλη 12ου αι.

Σιδερένια πολυγωνική κεφαλή μεσοβυζαντινής περιόδου (6ος-12ος αι.) Προσαρμοσμένο σε μακρυά ράβδο μπορούσε να χρησιμοποιηθεί από πεζό στρατιώτη για την αντιμετώπιση ιππικού.

 Σφαιρική κεφαλή απελατίκιου με αδρές γραμμώσεις. (5ος-10ος αι.)

Μικρή σιδερένια κεφαλή απελατίκιου. (5ος-10ος αι.)

(ο Διγενής πάνοπλος κρατά ράβδο και αντιμετωπίζει το Δράκοντα 
(κεραμικό πιάτο 12ου αι.,μουσείο αρχαίας αγοράς, στοά Αττάλου, Αθήνα)

*

"(α)᾽Εκεῖνος τότε ἠθέλησε νὰ σηκώση τὸ σπαθί του,

ἐγὼ ὀπισθαπόδισα μικρὸν ἀναπηδήσας,
μὲ τὸ ραβδὶ τὸν ἔδωσα στὴν κεφαλὴν ἀπάνω,
καὶ εἰ μὴ ταύτην ἔσκεπε διόλου τὸ σκουτάριν,
κόκαλον δὲ ἀπόμενεν γερὸν ἀπάνω εἰς αὔτην˙

....

(β) σύντομα κεῖνος ἔτρεξεν ραβδέαν νὰ μοῦ δώση·
τὴν ράβδον μου ἐβάσταζον, τὸν ἔδωσα ραβδέαν,
καὶ σύσσελον τὸν ἔριψα ἀπὸ τὴν φάραν κάτω˙
ἀγκῶνας του ἐσυντρίφθηκε στὴν γῆν ὡσὰν τὸ ἅλας."

[Ο Διγενής Ακρίτας νικά τους απελάτες Φιλόπαππο (α) και Κίνναμο (β),
Έπος Βασίλειου Διγενή Ακρίτα]
*

Summary:

THE BYZANTINE MACE

Mace was one of the favorite weapons used by the East Roman (byzantine) army. Various names regarding mace can be found in contemporary sources, describing probably various types. Apelatikion, bardoukion, matzoukion, koryni, ropalon, ravdion, sidiroravdion are just some of these terms.

Mace was carried by humble soldiers -like apelatai and akritai- ,as well as by the elite tagmata regiments of cataphracts, nobility and the emperor himself.

Different types were used for throwing or just for thrusting.

Πηγές/credits:

-Ian Heath, Byzantine armies 886-1118, osprey publishing 1979

-Νικήτα Χωνιάτη, Χρονική Διήγησις
-'Επος Βασιλείου Διγενή Ακρίτα
-Immanuel Bekker, Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus 

-συλλογή μεσαιωνικών όπλων, the smc medieval arms&armour website

-και κυρίως το εξαιρετικό site worldmuseumofman (διεύθυνση John McNamara, κείμενα dr.Rafaelle D'Amato), με την άδεια του οποίου αναδημοσιεύεται υλικό (οι φώτο σε λευκό φοντο). Τα ευρήματα που παρουσιάζονται προέρχονται από διάφορες περιοχές των Βαλκανίων.

http://protostrator.blogspot.gr/2010/12/blog-post_19.html