Η
Πέργαμος είναι μια σημαντική αρχαία πόλη που ανήκε στη χώρα της Μυσίας
της Μ. Ασίας, μια περιοχή βόρεια της Λυδίας .
Η Μυσία πέρασε από τον έλεγχο των Λυδίων, των Περσών, των Μακεδόνων
αλλά και των Ρωμαίων και η αρχαιολογική έρευνα έχει αναδείξει σημαντικά
ευρήματα από όλες αυτές τις ιστορικές περιόδους.
Στην
ευρύτερη περιοχή της Περγάμου έχουν βρεθεί 12 τύμβοι, οι οποίοι στα
περισσότερα άρθρα χαρακτηρίζονται ως Λύδιοι (πχ. İlyas Tepe και Seç
Tepe). Οι τρεις μεγαλύτεροι χρονολογούνται στην πρώιμη ελληνιστική εποχή. Ο
μεγαλύτερος από αυτούς, στον οποίο αναφερθήκαμε ήδη, είναι ο Yığma Tepe
(κίτρινο βέλος στη εικόνα από το Google Maps) κι ο αμέσως επόμενος σε
μέγεθος ονομάζεται Maltepe. Και οι δύο τύμβοι βρίσκονται κοντά στο
Ασκληπιείο της Περγάμου. Ο τρίτος σε μέγεθος τύμβος είναι ο Tavşantepe.
Ανασκαφές διενεργήθηκαν
στον τύμβο μεταξύ του 1905 και 1909 από τον Γερμανό αρχαιολόγο
Dörpfeld. Λόγω του όγκου των χωμάτων, η ανασκαφή θεωρήθηκε αρκετά
επικίνδυνη για τους εργάτες μετά από κατολισθήσεις που συνέβησαν κατά
την διάνοιξη ενός τούνελ 35 μέτρων. Το μεγάλο κόστος των εργασιών, δεν
επέτρεψε επίσης να συνεχιστούν οι ανασκαφές για το χρονικό διάστημα που
απαιτεί η έρευνα ενός τόσο μεγάλου τύμβου. Μετά από καθιζήσεις από
μεγάλο σεισμό που συνέβη το 1939, το έργο της ανασκαφής έγινε ακόμα
δυσκολότερο. Παρακάτω παρουσιάζουμε μια σειρά από φωτογραφίες από τις
ανασκαφές στις αρχές του 20ου αιώνα.
Παρόλες
τις προσπάθειες που έγιναν, η ταφή που καλύπτει ο τύμβος δε βρέθηκε
ποτέ, αν και σύμφωνα με ενδείξεις ταφή πρέπει να υπάρχει. Για
παράδειγμα, το 1908 βρέθηκε ένας μαρμάρινος βωμός αρκετά κοντά στον
περίβολο. Γαιοδιασκοπήσεις δίνουν επίσης ενδείξεις για λίθινες
κατασκευές εντός των ορίων του περιβόλου, ωστόσο οι ανασκαφικές έρευνες
στο Yığma Tepe φαίνεται να έχουν σταματήσει τις τελευταίες δεκαετίες. Η
εναλλακτική πιθανότητα ο τύμβος να καλύπτει μια προγενέστερη ταφή ή
λατρευτικό χώρο σημειώνεται και στο διάγραμμα του τύμβου από τον
Dörpfeld (1η εικόνα του άρθρου), στο οποίο σημειώνονται ενδείξεις για
την ύπαρξη ενος μικρότερου τύμβου στο κέντρο της κατασκευής. Το τρίτο
σενάριο ειναι ο τύμβος να μην ολοκληρώθηκε ποτέ, αν και αυτό δεν το
θεωρούμε πιθανό. Για την περίπτωση πάντως που κάτι τέτοιο ισχύει,
αξιοσημείωτη είναι η κλιμακωτή δομή του περιβόλου του Yığma Tepe. Αυτή
μας θυμίζει την κλιμακωτή βάση των πωρόλιθων του περιβόλου του Καστά,
πάνω στην οποία επενδύθηκαν οι μαρμάρινοι δόμοι, όπως φαίνεται και στην
παρακάτω εικονα. Μήπως μαρμάρινη επένδυση προοριζόταν και για το Yığma
Tepe σε μια απόπειρα κατασκευής ενός μνημείου στα πρότυπα αυτού της
Αμφίπολης;
Πέρα από τα γεωμετρικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του Yığma Tepe, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ότι αυτό φαίνεται να είναι έργο που ολοκληρώθηκε κατά την διάρκεια της δυναστείας των Ατταλιδών. Οι Ατταλίδες, με σημαντική προσφορά στα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες, πιθανότατα είχαν επίγνωση του μνημείου της Αμφίπολης γιατί βοήθησαν τους Ρωμαίους να ανατρέψουν τον Περσέα και να κατακτήσουν την επαρχία της Μακεδονίας το 168 πΧ., αλλά και λόγω της σχέσης τους με το Λυσίμαχο, έπαρχου της Θράκης μέχρι το θάνατό του, το 281 π.Χ.
Χωρίς να αποκλείουμε την περίπτωση πολλά από τα παραπάνω να ειναι συμπτωματικά, οι παραλληλισμοί του Yığma Tepe με το μνημείο της Αμφίπολης έχουν ενδιαφέρον. Παρακάτω παρουσιάζουμε μερικά σενάρια σχετικά με το πρόσωπο ή τη λατρεία για την οποία προοριζόταν ο τύμβος της Περγάμου.
Σημαντικά πρόσωπα της Μυσίας, τα οποία μπορεί να σχετίζονται με τον τύμβο του Yigma Tepe:
Ο Τήλεφος, γιος του Ηρακλή και της Αυγής ήταν σημαντικός ήρωας και βασιλιάς της Μυσίας που μνημονεύεται στην Ιλιάδα. Ναός προς τιμήν του υπήρχε στην Πέργαμο και στο Παρθένιο όρος. Η ζωή του Τηλέφου είναι το θέμα της μίας από τις δύο ζωφόρους του Βωμού της Περγάμου που εκτίθεται στο Μουσείο Περγάμου (Pergamon Μuseum) του Βερολίνου. Η κατασκευή της ζωοφόρου υπολογίζεται ότι άρχισε το 165 πΧ. δηλαδή όταν στην Πέργαμο βασίλευαν οι Ατταλίδες. Ο Τήλεφος αποτελεί και τραγωδία του Ευρυπίδη η οποία όμως δεν σώζεται.
Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Πέργαμο υπάρχουν ηρώα προς τιμήν της Αυγής (μητέρα του Τηλέφου) και της Ανδρομάχης (μητέρα του Περγάμου), τα οποία σύμφωνα με μελετητές βρίσκονται στην περιοχή όπου βρίσκεται και ο τύμβος του Yığma Tepe. Έτσι, στο Yığma Tepe θα μπορούσε προγενέστερα να υπήρχε το ιερό προς τιμήν της Αυγής (το Αυγείον) ή της Ανδρομάχης, τα οποία αναφέρει ο Παυσανίας. Στην Πέργαμο συνήθιζαν να τιμούν την σχέση μητέρας και γιου και να δημιουργούν μνημεία προς τιμήν της μητέρας ηρώων και σημαντικών προσώπων.
Σύμφωνα με άλλους μελετητές το μέρος της ταφής του Λαομέδοντα και της Πενθεσίλειας ενδέχεται να ταυτίζεται με τους τύμβους της περιοχής όπου βρίσκεται και το Yığma Tepe αφού ταιριάζει με τις περιγραφές του Κόιντου της Σμύρνης. Ο επικός ποιητής Κόιντος Σμυρναίος που έζησε τον 4ο αι. μ.Χ. στο έργο του ‘Τα μετά τον Όμηρον’ (The Posthomerica) όπου εξιστορεί τον Τρωικό πόλεμο, περιγράφει το μέρος όπου είχε ταφεί ο Λαομέδων που ήταν βασιλιάς της Τροίας και πατέρας του Πριάμου. Αναφέρει επίσης, ότι στην ίδια περιοχή είχε ταφεί και η Πενθεσίλεια, η αρχηγός των αμαζόνων που βοήθησε τους Τρώες στο πόλεμο.
Ενδέχεται λοιπόν, η περιοχή στην οποία υπάρχουν οι 3 μεγαλύτεροι τύμβοι της Περγάμου να ήταν ιερό μέρος ταφής και λατρείας ομηρικών Ηρώων όπωςο Τήλεφος, η Αυγή, η Ανδρομάχη, ο Λαομέδων και η Πενθεσίλεια, στο οποίο αργότερα οι Ατταλίδες ανέγειραν τύμβους στους οποίους ενδέχεται να είχαν ταφεί οι ίδιοι ή μέλη της οικογενείας τους. Οι τύμβοι φαίνεται να αποτελούν ηρώα και οι κάτοικοι της περιοχής κατά τα ελληνιστικά χρόνια, φαίνεται ότι ακολουθώντας το ηρωικό πνεύμα της εποχής μετά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου δημιούργησαν ναούς και ηρώα.
Η Δυναστεία των Ατταλιδών, στην οποία και αποδίδεται η κατασκευή των μεγαλοπρεπών τύμβων ήταν ιδιαίτερα εύπορη δυναστεία που κυβέρνησε την Πέργαμο από το 281 μέχρι το 133 π.Χ. Θεωρούνται απόγονοι του μυθικού Τήλεφου, γιου του Ηρακλή.
Ιδρυτής των Ατταλιδών ήταν ο Φιλέταιρος (περίπου 343 π.Χ.- 263 π.Χ.), ο οποίος ήταν σύγχρονος του Μέγα Αλεξάνδρου. Ο Φιλέταιρος υπήρξε ακόλουθος του Δοκίμου, ο οποίος ήταν αξιωματικός του Αντίγονου του Μονόφθαλμου. Κατά τον Στράβωνα στον Φιλέταιρο ανατέθηκε η διαχείριση του θησαυροφυλακίου της Περγάμου, που φιλοξενούσε θησαυρό εννέα χιλιάδων ταλάντων από ασήμι.
Τον Φιλέταιρο διαδέχτηκαν οι Ευμένης Α’, Άτταλος Α’, Ευμένης Β’, Άτταλος Β’ και ο Αριστόνικος. Βασίλισσες της Δυναστείας ήταν η Απολλωνίς, η Στρατονίκη και η Βερενίκη.
Ο Άτταλος ο Α’ ανέγειρε διάφορα μνημεία στην Ακρόπολη της Περγάμου, τα οποία έφεραν την πόλη στην πρωτοπορία της καλλιτεχνικής παραγωγής στον ελληνικό κόσμο των τελευταίων δεκαετιών του 3ου αι. π.Χ. Επίσης, ο Άτταλος Α΄ θεμελίωσε και τη Βιβλιοθήκη της Περγάμου, μια από τις μεγάλες βιβλιοθήκες του αρχαίου κόσμου, δεύτερη σε σπουδαιότητα μετά την βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Αργότερα, ο Ευμένης ο Β’ συνεχίζοντας το οικοδομικό έργο του πατέρα του, μετέτρεψε την Πέργαμο σε ένα από τα κοσμήματα του ελληνιστικού κόσμου. Επέκτεινε το ιερό της Νικηφόρου Αθηνάς καθώς και την Βιβλιοθήκη της Περγάμου που είχε ιδρύσει ο πατέρας του. Σε αυτόν αποδίδεται και η κατασκευή του περίφημου Βωμού της Περγάμου προς τα τέλη της δεκαετίας του 180 π.Χ.
Ο Ευμένης ο Β’ ήταν αυτός που ανέγειρε περίπου το 160 π.Χ. την Στοά του Ευμένους στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης της Αθήνας, καθώς και υπό την προστασία του τέθηκε και το Ασκληπιείο στην Κω και τότε ήταν που απέκτησε τη σημερινή του όψη.
Ο Άτταλος Β’ της Περγάμου συνέχισε την παράδοση των Ατταλιδών στην παροχή ευεργεσιών προς ακμάζοντα πολιτιστικά κέντρα της εποχής. Επί βασιλείας του ήταν και η δημιουργία της περίφημης Στοάς του Αττάλου, στην ανατολική πλευρά της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας.
Παρακάτω υπάρχουν κάποια ψηφιδωτά από κτίσματα του Αττάλου Β’ και του Ευμένη Β’ στην Πέργαμο. Χρονολογούνται όλα τον 2ο αιώνα π.Χ.
Σε αυτό το ψηφιδωτό μας κάνει εντύπωση ο διπλός μαίανδρος ο οποίος συναντάται και στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης αλλά και το γεωμετρικό μοτίβο που συναντάται σε ψηφιδωτά της Πέλλας. Τα ψηφιδωτά της Περγάμου έχουν δημιουργηθεί με μια τεχνική που ονομάζεται opus vermiculatum, η οποία πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Ελλάδα.
Πέρα από τα γεωμετρικά και κατασκευαστικά χαρακτηριστικά του Yığma Tepe, ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ότι αυτό φαίνεται να είναι έργο που ολοκληρώθηκε κατά την διάρκεια της δυναστείας των Ατταλιδών. Οι Ατταλίδες, με σημαντική προσφορά στα γράμματα, τις τέχνες και τις επιστήμες, πιθανότατα είχαν επίγνωση του μνημείου της Αμφίπολης γιατί βοήθησαν τους Ρωμαίους να ανατρέψουν τον Περσέα και να κατακτήσουν την επαρχία της Μακεδονίας το 168 πΧ., αλλά και λόγω της σχέσης τους με το Λυσίμαχο, έπαρχου της Θράκης μέχρι το θάνατό του, το 281 π.Χ.
Χωρίς να αποκλείουμε την περίπτωση πολλά από τα παραπάνω να ειναι συμπτωματικά, οι παραλληλισμοί του Yığma Tepe με το μνημείο της Αμφίπολης έχουν ενδιαφέρον. Παρακάτω παρουσιάζουμε μερικά σενάρια σχετικά με το πρόσωπο ή τη λατρεία για την οποία προοριζόταν ο τύμβος της Περγάμου.
Σημαντικά πρόσωπα της Μυσίας, τα οποία μπορεί να σχετίζονται με τον τύμβο του Yigma Tepe:
Ο Τήλεφος, γιος του Ηρακλή και της Αυγής ήταν σημαντικός ήρωας και βασιλιάς της Μυσίας που μνημονεύεται στην Ιλιάδα. Ναός προς τιμήν του υπήρχε στην Πέργαμο και στο Παρθένιο όρος. Η ζωή του Τηλέφου είναι το θέμα της μίας από τις δύο ζωφόρους του Βωμού της Περγάμου που εκτίθεται στο Μουσείο Περγάμου (Pergamon Μuseum) του Βερολίνου. Η κατασκευή της ζωοφόρου υπολογίζεται ότι άρχισε το 165 πΧ. δηλαδή όταν στην Πέργαμο βασίλευαν οι Ατταλίδες. Ο Τήλεφος αποτελεί και τραγωδία του Ευρυπίδη η οποία όμως δεν σώζεται.
Ο Παυσανίας αναφέρει ότι στην Πέργαμο υπάρχουν ηρώα προς τιμήν της Αυγής (μητέρα του Τηλέφου) και της Ανδρομάχης (μητέρα του Περγάμου), τα οποία σύμφωνα με μελετητές βρίσκονται στην περιοχή όπου βρίσκεται και ο τύμβος του Yığma Tepe. Έτσι, στο Yığma Tepe θα μπορούσε προγενέστερα να υπήρχε το ιερό προς τιμήν της Αυγής (το Αυγείον) ή της Ανδρομάχης, τα οποία αναφέρει ο Παυσανίας. Στην Πέργαμο συνήθιζαν να τιμούν την σχέση μητέρας και γιου και να δημιουργούν μνημεία προς τιμήν της μητέρας ηρώων και σημαντικών προσώπων.
Σύμφωνα με άλλους μελετητές το μέρος της ταφής του Λαομέδοντα και της Πενθεσίλειας ενδέχεται να ταυτίζεται με τους τύμβους της περιοχής όπου βρίσκεται και το Yığma Tepe αφού ταιριάζει με τις περιγραφές του Κόιντου της Σμύρνης. Ο επικός ποιητής Κόιντος Σμυρναίος που έζησε τον 4ο αι. μ.Χ. στο έργο του ‘Τα μετά τον Όμηρον’ (The Posthomerica) όπου εξιστορεί τον Τρωικό πόλεμο, περιγράφει το μέρος όπου είχε ταφεί ο Λαομέδων που ήταν βασιλιάς της Τροίας και πατέρας του Πριάμου. Αναφέρει επίσης, ότι στην ίδια περιοχή είχε ταφεί και η Πενθεσίλεια, η αρχηγός των αμαζόνων που βοήθησε τους Τρώες στο πόλεμο.
Ενδέχεται λοιπόν, η περιοχή στην οποία υπάρχουν οι 3 μεγαλύτεροι τύμβοι της Περγάμου να ήταν ιερό μέρος ταφής και λατρείας ομηρικών Ηρώων όπωςο Τήλεφος, η Αυγή, η Ανδρομάχη, ο Λαομέδων και η Πενθεσίλεια, στο οποίο αργότερα οι Ατταλίδες ανέγειραν τύμβους στους οποίους ενδέχεται να είχαν ταφεί οι ίδιοι ή μέλη της οικογενείας τους. Οι τύμβοι φαίνεται να αποτελούν ηρώα και οι κάτοικοι της περιοχής κατά τα ελληνιστικά χρόνια, φαίνεται ότι ακολουθώντας το ηρωικό πνεύμα της εποχής μετά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου δημιούργησαν ναούς και ηρώα.
Η Δυναστεία των Ατταλιδών, στην οποία και αποδίδεται η κατασκευή των μεγαλοπρεπών τύμβων ήταν ιδιαίτερα εύπορη δυναστεία που κυβέρνησε την Πέργαμο από το 281 μέχρι το 133 π.Χ. Θεωρούνται απόγονοι του μυθικού Τήλεφου, γιου του Ηρακλή.
Ιδρυτής των Ατταλιδών ήταν ο Φιλέταιρος (περίπου 343 π.Χ.- 263 π.Χ.), ο οποίος ήταν σύγχρονος του Μέγα Αλεξάνδρου. Ο Φιλέταιρος υπήρξε ακόλουθος του Δοκίμου, ο οποίος ήταν αξιωματικός του Αντίγονου του Μονόφθαλμου. Κατά τον Στράβωνα στον Φιλέταιρο ανατέθηκε η διαχείριση του θησαυροφυλακίου της Περγάμου, που φιλοξενούσε θησαυρό εννέα χιλιάδων ταλάντων από ασήμι.
Τον Φιλέταιρο διαδέχτηκαν οι Ευμένης Α’, Άτταλος Α’, Ευμένης Β’, Άτταλος Β’ και ο Αριστόνικος. Βασίλισσες της Δυναστείας ήταν η Απολλωνίς, η Στρατονίκη και η Βερενίκη.
Ο Άτταλος ο Α’ ανέγειρε διάφορα μνημεία στην Ακρόπολη της Περγάμου, τα οποία έφεραν την πόλη στην πρωτοπορία της καλλιτεχνικής παραγωγής στον ελληνικό κόσμο των τελευταίων δεκαετιών του 3ου αι. π.Χ. Επίσης, ο Άτταλος Α΄ θεμελίωσε και τη Βιβλιοθήκη της Περγάμου, μια από τις μεγάλες βιβλιοθήκες του αρχαίου κόσμου, δεύτερη σε σπουδαιότητα μετά την βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Αργότερα, ο Ευμένης ο Β’ συνεχίζοντας το οικοδομικό έργο του πατέρα του, μετέτρεψε την Πέργαμο σε ένα από τα κοσμήματα του ελληνιστικού κόσμου. Επέκτεινε το ιερό της Νικηφόρου Αθηνάς καθώς και την Βιβλιοθήκη της Περγάμου που είχε ιδρύσει ο πατέρας του. Σε αυτόν αποδίδεται και η κατασκευή του περίφημου Βωμού της Περγάμου προς τα τέλη της δεκαετίας του 180 π.Χ.
Ο Ευμένης ο Β’ ήταν αυτός που ανέγειρε περίπου το 160 π.Χ. την Στοά του Ευμένους στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης της Αθήνας, καθώς και υπό την προστασία του τέθηκε και το Ασκληπιείο στην Κω και τότε ήταν που απέκτησε τη σημερινή του όψη.
Ο Άτταλος Β’ της Περγάμου συνέχισε την παράδοση των Ατταλιδών στην παροχή ευεργεσιών προς ακμάζοντα πολιτιστικά κέντρα της εποχής. Επί βασιλείας του ήταν και η δημιουργία της περίφημης Στοάς του Αττάλου, στην ανατολική πλευρά της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας.
Παρακάτω υπάρχουν κάποια ψηφιδωτά από κτίσματα του Αττάλου Β’ και του Ευμένη Β’ στην Πέργαμο. Χρονολογούνται όλα τον 2ο αιώνα π.Χ.
Σε αυτό το ψηφιδωτό μας κάνει εντύπωση ο διπλός μαίανδρος ο οποίος συναντάται και στο ψηφιδωτό της Αμφίπολης αλλά και το γεωμετρικό μοτίβο που συναντάται σε ψηφιδωτά της Πέλλας. Τα ψηφιδωτά της Περγάμου έχουν δημιουργηθεί με μια τεχνική που ονομάζεται opus vermiculatum, η οποία πρωτοχρησιμοποιήθηκε στην αρχαία Ελλάδα.
Πηγές:
(1) Williamson Christina, Creating Heroic Landscapes? Tumuli Visibility and Territorial Organization in Pergamon
(2) Lascelles John, Troy: The world deceived-Homer’s guide to Pergamum
(3) Freely John, The Western Shores of Turkey: Discovering the Aegean and Mediterranean Coasts
(4) Hartswick Kim & Sturgeon Mary, Studies in Honour of Brunilde Sismondo Ridgway
(5) Photos of Pergamon mosaics, my favoutite planet(6) Greek Mosaics of the Classical and Hellenistic Periods, abstracts of papers by Ruth Westgate
(7) Wikipedia Commons – Hellenistic mosaic floor panel of an Alexandrine parakeet from Pergamon, 2nd century BC
(8) Pergamon and the living city
(9) Dörpfeld, Wilhelm Die Arbeiten zu Pergamon 1904-1905 — Athen, 1907
(10) Die Arbeiten zu Pergamon 1908-1909 — Athen, 1909(11) Arachne Image Database (Πηγή φωτογραφιών ανασκαφών Yigma Tepe)
(2) Lascelles John, Troy: The world deceived-Homer’s guide to Pergamum
(3) Freely John, The Western Shores of Turkey: Discovering the Aegean and Mediterranean Coasts
(4) Hartswick Kim & Sturgeon Mary, Studies in Honour of Brunilde Sismondo Ridgway
(5) Photos of Pergamon mosaics, my favoutite planet(6) Greek Mosaics of the Classical and Hellenistic Periods, abstracts of papers by Ruth Westgate
(7) Wikipedia Commons – Hellenistic mosaic floor panel of an Alexandrine parakeet from Pergamon, 2nd century BC
(8) Pergamon and the living city
(9) Dörpfeld, Wilhelm Die Arbeiten zu Pergamon 1904-1905 — Athen, 1907
(10) Die Arbeiten zu Pergamon 1908-1909 — Athen, 1909(11) Arachne Image Database (Πηγή φωτογραφιών ανασκαφών Yigma Tepe)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου