Μητέρα δε όλων των γλωσσών απεκλήθη η σανσκριτική. Από τότε φυσικά έχουν παρέλθει πολλά έτη και νέα αρχαιολογικά ευρήματα έχουν έλθει στο φως, τα όποια στην πιο καλή για τους «ίνδοευρωπαϊστάς» περίπτωση, θέτουν εν αμφιβάλω την θεωρία τους.
Ωστόσο αυτοί συνεχίζουν ακάθεκτοι να διαβιούν εντός της πλάνης των, λοιδορώντας τα νεώτερα στοιχεία η ακόμη χειρότερα αγνοώντας τα. Κι όμως το ζήτημα της γραφής, χάρις στην αρχαιολογική σκαπάνη, έχει με την σειρά του αρχίσει να ξεκαθαρίζει. Πέρα από κάθε διάθεση σωβινισμού ή προγονολατρίας, η ελληνική γη έχει αρχίσει να αναδεικνύεται και πάλι στο μεγάλο βιβλίο της ανθρωπότητας, φανερώνοντας από τα σπλάγχνα της ανεκτίμητους ιστορικούς θησαυρούς, για όσους επιθυμούν να τους αναγνώσουν.
Η γένεσης της γραφής
Όταν ο Σωκράτης συνάντησε τον νεαρό Φαίδρο, άρχισε να του διηγείται την κάτωθι ιστορία υπό την σκέπη του ιερού των Νυμφών και του Πάνος: «Άκουσα να λένε ότι κοντά στην Ναυκρατίδα της Αιγύπτου υπήρξε κάποιος από τους εκεί παλιούς θεούς, που και το ιερό του πτηνό ήταν αυτό, που, ως γνωστό, το ονομάζουν Ίβι, και ότι ο ίδιος ο θεός ονομαζόταν Θευθ. Άκουσα λοιπόν ότι αυτός πρώτος ανακάλυψε και τον αριθμό και την αρίθμηση και την γεωμετρία και την αστρονομία και ακόμη το παιγνίδι με τους πεσσούς και το παιγνίδι με τους κύβους και επί πλέον τα γράμματα. Και καθώς τότε ήταν βασιλεύς όλης της Αιγύπτου ο Θαμούς, κοντά στην μεγάλη πόλη της επάνω χώρας (της Άνω Αιγύπτου), που οι Έλληνες την ονομάζουν Αιγυπτιακές Θήβες και τον θεό της Άμμωνα, αφού ήλθε σ’ αυτόν ο Θευθ του επέδειξε τις εφευρέσεις του και υπεστήριξε ότι πρέπει να διαδοθούν στους άλλους Αιγυπτίους.
Και τότε ο βασιλεύς ρώτησε, ποια χρησιμότητα έχει η κάθε εφεύρεσης, και ενώ εκείνος του εξηγούσε διεξοδικά, ο βασιλεύς ότι του φαινόταν σωστό η άλλοτε πάλι λάθος, ανάλογα το μεν το αποδοκίμαζε και το άλλο το επαινούσε. Πολλές λοιπόν κρίσεις σχετικά με την κάθε τέχνη χωριστά και θετικές και αρνητικές λέγεται ότι διετύπωσε ο Θαμούς στον Θευθ, που θα μακρηγορούσαμε, εάν τις εκθέταμε με λεπτομέρειες.
Όταν έφθασε στην περίπτωση του γραπτού λόγου, είπε ο Θευθ, «αυτή λοιπόν η μάθηση, βασιλιά μου, θα καταστήσει τους Αιγυπτίους περισσότερο σοφούς και με πιο καλό μνημονικό, γιατί βρέθηκε το φάρμακο για την μνήμη και την σοφία». Αυτός όμως απήντησε: «Εφευρετικότατε Θευθ, άλλος μεν έχει την δύναμη να εφευρίσκει τα σχετικά με τις τέχνες, άλλος όμως να κρίνει, πόσο θα βλάψουν και πόσο θα ωφελήσουν εκείνους, που πρόκειται να τις χρησιμοποιήσουν. Και εσύ τώρα, επειδή είσαι ο εφευρέτης των γραμμάτων, από συμπάθεια είπες το αντίθετο από εκείνο, που πραγματικά μπορούν. Διότι αυτά τα γράμματα θα προξενήσουν λήθη στις ψυχές εκείνων, που θα τα μάθουν, από έλλειψη ασκήσεως της μνήμης, επειδή, από εμπιστοσύνη στην γραφή, θα ανακαλούν τα πράγματα στην μνήμη τους απ’ έξω, δηλαδή με ξένα σημάδια και όχι οι ίδιοι από μέσα, από τον ίδιο τους τον εαυτό.
Δεν βρήκες λοιπόν φάρμακο για την μνήμη την ίδια, αλλά για την υπενθύμιση. Και προσφέρεις στους μαθητές σου επιφανειακή σοφία και όχι την αλήθεια. Διότι, αφού μάθουν πολλά σύμφωνα με την άποψη σου από τα βιβλία χωρίς διδασκαλία, θα φαίνονται ότι είναι πολυμαθείς, ενώ στην πραγματικότητα θα είναι, ως επί το πλείστον, αμαθείς και ανυπόφοροι στην συναναστροφή, επειδή θα έχουν γίνει δοκησίσοφοι αντί για σοφοί».
Ο μύθος του εφευρετών των τεχνών Θευθ είναι πλαστός, προσωπικό δημιούργημα του Πλάτωνος.1 Μέσα από τον πλατωνικό διάλογο του Φαίδρου όμως τίθενται ίσως για πρώτη φορά οι προβληματισμοί αναφορικά με την αιτία γενέσεως της γραφής. Οι άνθρωποι δημιούργησαν τελικά τον γραπτό λόγο για να γίνουν περισσότερο σοφοί και να συμβάλουν στην μνήμη της ανθρωπότητας μέσω της υπομνήσεως ή ήσαν οι κοινωνικοοικονομικές ανάγκες, που τους το επέβαλαν; Η ύπαρξη του γραπτού λόγου προϋποθέτει με την σειρά της την ύπαρξη του προφορικού λόγου, ο όποιος βάσει των παρατηρήσεων του Πλάτωνος προφανώς προϋπήρχε.
Ο χρονολογικός προσδιορισμός της γενέσεως του προφορικού λόγου λειτουργεί τρόπον τινά ως terminus ante quern για τον αντίστοιχο προσδιορισμό του γραπτού λόγου και τελικά του ίδιου του εξανθρωπισμού του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον Ρίτσαρντ Κλάιν, καθηγητή του Πανεπιστημίου του Στάνφορντ, «πριν από 50.000 χρόνια, τυχαία γενετική μεταλλαγή οδήγησε σε γενική και κρίσιμη επανασύνδεση όλων των νευρικών συνάψεων του εγκεφάλου, που με την σειρά της οδήγησε σε σημαντική πρόοδο της ομιλίας.
Γραμμική Β γραφή.
Η καταγωγή της ανθρώπινης ομιλίας είναι άλλο ένα μεγάλο μυστήριο της εξελίξεως. Η βελτίωση των επικοινωνιών έδωσε την δυνατότητα στους ανθρώπους να εφαρμόσουν περίπλοκους κοινωνικούς κανόνες δίδοντας τους την ικανότητα να εφεύρουν και να διαχειρισθούν τον πολιτισμό». Ο Δρ. Κλάιν τοποθετεί την γενετική αυτή μεταλλαγή, βάσει της γνωστής αφροκεντρικής θεωρίας, στην Αφρική.2 Στην πρώιμη κοινωνικοποίηση του ανθρώπου και στην γένεση της επικοινωνίας, αποδίδονται και τα σήματα, που εμφανίζονται στην παλαιολιθική τέχνη. Ο άνθρωπος, σύμφωνα με τον αείμνηστο καθηγητή Επιγραφικής, Α.Σ. Αρβανιτόπουλο, ήδη από τους Παλαιολιθικούς χρόνους είχε αρχίσει να συγκροτεί κοινωνίες και προσπάθησε να έκφραση τις στοιχειώδεις σκέψεις και θελήσεις του, τόσο για να θυμάται ο ίδιος κάποια γεγονότα, όσο και για να συνεννοείται με τους άλλους.
Γι’ αυτό χάρασσε επάνω σε οστέινα αντικείμενα ποικίλα σύμβολα, σχήματα η γραμμές. Κάποιοι επιστήμονες, όταν άρχισαν να ανακαλύπτονται οι βραχογραφίες και τα σχέδια των σπηλαίων, θεώρησαν ότι επρόκειτο για γράμματα η σύμβολα ενός προκατακλυσμιαίου πολιτισμού .3 Άλλωστε και ο ίδιος ο Σωκράτης αποδίδει σε αυτές τις εικόνες κάποιο νοηματικό περιεχόμενο, όταν αναφέρει πως το όνομα για το κάθε αντικείμενο είναι ότι και η ζωγραφιά για το αντικείμενο, που παριστάνει Σύμφωνα με την Γ. Κουρτέση-Φιλιππάκη, τα πρώιμα αυτά σύμβολα «είναι αναμφισβήτητο ότι είχαν κάποιο νόημα, το όποιο βέβαια μας διαφεύγει και έπαιζαν σημαντικό ρόλο στην συνολική σύνθεση ».5 Από την άλλη οι αμφιλεγόμενες από (ορισμένους έρευνες του Άρη Πουλιανού μοιάζουν να ρίχνουν φως στο μυστήριο της καταγωγής της ανθρώπινης ομιλίας. Σύμφωνα με τον Kenneth Oakley, ο άνθρωπος εξανθρωπίζεται από την στιγμή, που αρχίζει να χρησιμοποίει εργαλεία.
Ο ορισμός αυτός φαίνεται ότι έχει υιοθετηθεί και από τον Άρη Πουλιανό, αναφορικά με την περίπτωση του ελέφαντα του Περδίκκα. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο σκαπανέας της θέσεως εν έτη 1977: «Οι άνθρωποι από πολύ νωρίς δείχνουν να έχουν οργανωμένο κυνήγι και όταν κυνηγούν ελέφαντες στην Πτολεμαΐδα και όταν κυνηγούν ιππάρια στην Τρίλλια. Το «οργανωμένο κυνήγι», το μαζικό η και το «συντροφικό» με άλλη έκφραση, 30 περίπου κυνηγών για έναν ελέφαντα, όπως δείχνουν τα εγκαταλελειμμένα εργαλεία στον Περδίκκα, είναι ένα νέο αποκαλυπτικό στοιχείο στην Παλαιοκοινωνιολογία. Οργανωμένο κυνήγι, χωρίς κάποια γλώσσα, χωρίς έστω κάποιον έναρθρο λόγο, τελείως πρωτόγονο πιστεύω, δεν γίνεται. Κάποιος από την ομάδα των κυνηγών έδινε το σύνθημα της εκκινήσεως η και της επιθέσεως, έστω για να τρομάξουν το άγριο ζώο (ο Ελέφαντας του Περδίκκα είχε περίπου 5μ. μήκος και 4μ. ύψος), πράγματα, που δεν γίνονται χωρίς κάποιο άλμα στον έναρθρο λόγο πριν από 3 εκ. χρόνια. Δεν έχει δίκιο ο Walker (1966), που για την ίδια εποχή στην Αφρική τους θεωρεί «ζώα», δηλαδή τελείως άλαλα. Και μόνο η δεξιοχειρία τους αποδεικνύει την ύπαρξη έναρθρου λόγου ».6
Νεολιθικά Σήματα
Η
χρονολογία ενάρξεως της χρήσεως του προφορικού λόγου παραμένει λοιπόν
ένα άλυτο πρόβλημα, οι ρίζες του οποίου αναζητούνται πριν από 50.000 η
ακόμη και πριν από 3 εκατομμύρια χρόνια. Η παρατήρηση αυτή φαίνεται να
δικαιολογεί τα λόγια του καθηγητού Χουρμουζιάδη ότι η αρχή της ιστορίας
της πρωτογραφής χάνεται πολύ βαθειά στην Νεολιθική περίοδο ,7 ίσως και
στο μεταβατικό στάδιο της Μεσολιθικής, όπως αποδεικνύουν τα ευρήματα του
Αζιλίου πολιτισμού, από το ομώνυμο σπήλαιο Mas -d' Azii (dip. Ariιge)
στην Γαλλία .8 Το Mas -d' Azii τόσο σαν φυσική διαμόρφωση όσο και σαν
αρχαιολογική θέση είναι από τους πιο εντυπωσιακούς τόπους, όπου ο
προϊστορικός άνθρωπος άφησε κατάλοιπα της ζωής και των έργων του. Το
ίδιο το σπήλαιο είναι μία τεράστια φυσική σήραγγα σκαμμένη από τον
ποταμό Arize, ο όποιος δημιούργησε αυτήν την υπόγεια διάβαση. Έκτος από
την κεντρική φυσική σήραγγα, όπου ρέει ο ποταμός, ανοίγονται στην δεξιά
όχθη ένα πλέγμα άλλων στοών και αιθουσών.Πρόκειται για έναν τεράστιο υπόγειο λαβύρινθο, σκαμμένο στον βράχο από τα νερά του ποταμού, μέσα στον όποιο υπάρχει συνεχής και πυκνή διαδοχή αρχαιολογικών στρωμάτων της υστέρας παλαιολιθικής, της μεσολιθικής και της νεολιθικής. Ίσως εδώ να έχει ανακαλυφθεί και το νήμα, που θα μας οδήγηση τελικά μέσα στον σκοτεινό λαβύρινθο της πρωτογραφής. Ανάμεσα στα μεσολιθικά (9η π.Χ. χιλιετία) ευρήματα του σπηλαίου περιλαμβάνονται χαλίκια του ποταμού με εγχάρακτα η γραπτά σχέδια με κόκκινο η μαύρο χρώμα. Ανάμεσα στα σχέδια κάποια χαρακτηρίζονται ως άλφαβητόμορφα από τον Α. Ζώη. Παρατηρώντας προσεκτικά τους συνδυασμούς των γραμμάτων διακρίνουμε πράγματι τον σχηματισμό μιας διφθόγγου (ΕΙ), η ακόμη και ενός μεμονωμένου γράμματος (Ε η Μ). Κάποια άλλα πάλι σχέδια επί των χαλικιών θυμίζουν μονάδες μετρήσεως (III: μονάδες, ...: δεκάδες, ///: εκατοντάδες), όπως αυτές, που απαντούν στα κρητικά ιερογλυφικά κείμενα και στις πινακίδες της Γραμμικής Α΄. Δύο φορές τουλάχιστον παρατηρούμε και το σύμβολο ka, δηλωτικό των σιτηρών.
Το σύμβολο αυτό άπαντα τόσο στην Γραμμική Α΄, όσο και στην Γραμμική Β΄, καθώς και σε κάποια κωνικά σφραγίσματα του 17ου π.Χ. αι., που έχουν ανακαλυφθεί στην Μαργιανή από τον Βίκτωρα Σαρηγιαννίδη.9 Μερικά από τα σχέδια αυτά είναι, σύμφωνα με τον Obermaier, έσχατες σχηματοποιήσεις ανθρωπίνων μορφών. Όμοια υπάρχουν στις μεσολιθικές βραχογραφίες του ανατολικού ισπανικού κύκλου, αλλά και σε άλλες θέσεις στην Γαλλία.10
Μπορούμε λοιπόν να μιλάμε για πρωτογραφή σε αυτούς τους τόσο πρώιμους χρόνους, όπως είναι η 9η χιλιετία π.Χ.; Ή μήπως πρόκειται τελικά για μία ακόμη καλλιτεχνική έκφραση του μεσολιθικού ανθρώπου, που απλώς αντιγράφει διακοσμητικές μορφές, οι όποιες ενυπάρχουν στην φύση; Θεωρούμε ότι μέχρι να ανακαλυφθούν περισσότερα στοιχεία αναφορικά με αυτήν την περίοδο θα ήταν ίσως προτιμότερο να υιοθετήσουμε την άποψη του Α. Ζώη, χαρακτηρίζοντας τα γράμματα επί των ποταμίων κροκάλων, ως αλφαβητόμορφα σχέδια.
Τα τελευταία χρόνια ωστόσο στην Ελλάδα, οι νέες αποκαλύψεις πρωτογραφών, όπως αυτές του Δισπηλιού και των Γιαννιτσών, μοιάζουν να διαφωτίζουν ακόμη και αυτούς τους πλήρως ανεξερεύνητους χρόνους. Σύμφωνα με τον καθηγητή Χουρμουζιάδη, «η παρουσία ενδείξεων πρώιμης γραφής, της οποίας η ενδεχόμενη αποκρυπτογράφηση μπορεί να σημαίνει ιστορικής σημασίας αποκαλύψεις, δείχνουν ότι οι κάτοικοι του προϊστορικού οικισμού δεν ήσαν παγιδευμένοι, χωρίς προοπτικές, στο καθημερινό πάρε-δώσε με την λίμνη και τους μικροεμπόρους, που ανεβοκατέβαιναν στην περιοχή». 12 Ίσως και αυτή η επικοινωνία με τους εμπόρους όμως να τους είχε οδηγήσει στην ανάπτυξη μιας τέτοιας γραπτής επικοινωνίας μέσα στα πλαίσια των κοινωνικών σχέσεων.
Τα σήματα, που έχουν ανακαλυφθεί χαραγμένα όχι μόνον επάνω στην ξύλινη πινακίδα, αλλά και σε κάποια κομμάτια κεραμικών, «θα πρέπει να συνιστούσαν ένα πρωτογενές «σύστημα» μεταδόσεως μιας πληροφορίας, που η χρήση τους αφορούσε στις σχέσεις αυτών, οι όποιοι κατασκεύαζαν αυτά τα αντικείμενα με εκείνους, οι όποιοι τα αποδέχονται και τα αξιοποιούσαν στις δραστηριότητες τους». 13
Η πινακίδα του Δισπηλιού
Η πινακίδα του Δισπηλιού χαραγμένη επάνω σε ένα ξύλινο εξάρτημα βάρκας, 14 μας θυμίζει ίσως το εύλαλον ξύλον από την μαγική φυγό, που προσέθεσε η Αθηνά Εργάνη επάνω στο ταχύ πλοίο των Αργοναυτών. Η ίδια η πινακίδα όμως χρονολογήθηκε με άνθρακα C14 στα 5.260 π.Χ.! Αρκετά δε από τα σύμβολα της είναι κοινά με κάποια από αυτά, τα όποια απεικονίζονται επάνω στις ομήλικες παλαιοευρωπαϊκές πινακίδες, αλλά και στις μεταγενέστερες πινακίδες της Γραμμικής Β΄ και στην Κυπριακή γραφή. Προσφάτως παρατηρήσαμε ότι στην Συλλογή Σταθάτου στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, φυλάσσεται ένα ακόμη πήλινο σφοντύλι της 5ης π.Χ. χιλιετίας, με πρωτογραφή, κάποια από τα σύμβολα του οποίου παρουσιάζουν ομοιότητες με αυτά του Δισπηλιού, αλλά και της Γραμμικής Α΄.
Ήδη από το 1961 ήσαν γνωστές τρεις πήλινες πινακίδες με ανάλογα του Δισπηλιοΰ σήματα από την Ταρταρία-Κλουζ της Ρουμανίας (jud. Alba), τα όποια χρονολογήθηκαν επίσης με άνθρακα C14 ανάμεσα στα 5300-5200 π.Χ.15 Χαρακτηρίσθηκαν τότε από τους Ρουμάνους αρχαιολόγους αυτές οι πρωτογραφές ως Σουμεριακά και Αρχαία Ελληνικά! Θεωρήθηκε μάλιστα πως ανήκουν στην ίδια ομάδα πρωτογραφών με αυτά του νεολιθικού πολιτισμού του Turdas, γνωστό σήμερα ως Vinca.16 Σε αυτά τα ευρήματα έρχεται να προστεθεί μία νέα πρωτογραφή, αδημοσίευτη ακόμη, η οποία απεκαλύφθην το φθινόπωρο του 2001 στην νεολιθική θέσι Ίσάιϊα της Ρουμανίας. Η πρωτογραφή την οποία προσπαθεί να αποκρυπτογράφηση σ καθηγητής Nicolae Ursulescu (Παν/μιον Ιασίου), τοποθετείται χρονολογικά βάσει των συνευρημάτων στα 6000 π.Χ.17
Ανάλογα προϊστορικά γεωμετρικά σημεία μοιάζουν να έχουν αποτυπωθεί και στις δύο πήλινες πινακίδες από τον Πρώιμο Χαλκολιθικό πολιτισμό της Γκραντέσνιτσα, στην περιοχή της Βράτσα. Στην πρώτη μάλιστα διακρίνουμε έναν υποτυπώδη διαχωρισμό του κειμένου σε τέσσερεις ασύμμετρες σειρές, που αναμοχλεύουν την διάρθρωση των πήλινων πινακίδων της Γραμμικής Β΄. Ο προϊστορικός γραφέας έχει σχεδιάσει τα σήματα επάνω στην ωοειδή επιφάνεια του πήλινου οστράκου, που έχει μήκος 12,5 εκ. και δύο κάθετες γραμμές δημιουργώντας μία νοητά σελιδόσχημη πήλινη πινακίδα, ανάλογη με αυτές που χρησιμοποιήθηκαν στην Ελληνική Γραμμική Β΄.18
Μολονότι ο πολιτισμός της Γκραντέσνιτσα ανήκει στον κοινό νεολιθικό πολιτισμό της ΝΑ Ευρώπης, εδώ παρουσιάζονται και διαμορφώνονται κάποιες ιδιαιτερότητες, που εμφανίζονται και στην σημερινή περιοχή της Δυτικής Βουλγαρίας. Εξελικτικό στάδιο αυτού του πολιτισμού θα αποτελέσει ο χαλκολιθικός πολιτισμός της 4ης χιλιετίας π.Χ., που ακολουθεί και καρπός του οποίου είναι τα πήλινα όστρακα με τις πρωτο-γραφές, οι όποιες έχουν χαρακτηριστεί από τον Bogdan Nikolov ως η αρχαιότερα γραφή της Ευρώπης.
Πριν
από λίγους μήνες ωστόσο ένα άλλο εύρημα από τον Ελλαδικό χώρο ήλθε να
αναστάτωση την ακαδημαϊκή κοινότητα και να διάψευση τρόπον τινά τον
Bogdan Nikolov. Αναφερόμεθα φυσικά στην προϊστορική σφραγίδα, η οποία
βρέθηκε στα Γιαννιτσά και χρονολογείται στην 5η χιλιετία π.Χ. Η
σφραγίδα διαστάσεων 2,5 χ 5,5 εκ. έχει μακρόστενο σχήμα με επίπεδες και
λειασμένες επιφάνειες, εκτός από την εσωτερική και την εξωτερική όψη, οι
οποίες είναι εγχάρακτες και έχουν αντίστοιχα κοίλη και κυρτή
διαμόρφωση. Η λεπτομέρεια αυτή υποδεικνύει ότι η λίθινη σφραγίδα
λειτουργούσε ως μήτρα και ως εκ τούτου επρόκειτο να μεταφέρει ένα μήνυμα
με πολλούς αποδέκτες. Ένθεν και ένθεν των χαραγμάτων υπάρχουν μικρές
οπές, οι όποιες δηλώνουν ότι υπήρχε και ένα δεύτερο -όμοιο- κινητό
μέρος, με αντιθετική όμως προσκόλληση.Τα δύο τμήματα συνενώνονταν με συνδέσμους, που στερεώνονταν στις οπές, ενώ επειδή τα διάχωρα έχουν διαφορετικό σχήμα, αποτρεπόταν οποιαδήποτε περίπτωση λάθους, δηλαδή ανεστραμμένης τοποθετήσεως των δύο μερών, όταν επρόκειτο να κατασκευασθεί ένα σφράγισμα. Επάνω στην επιφάνεια της λίθινης σφραγίδας ήσαν ευδιάκριτα και σε αντιστροφή ανάγλυφα μεμονωμένα γραμμικά αναπτύγματα, άνισα σε μέγεθος και διαφορετικά σε διάταξη. Τα σύμβολα ή προϊστορικά γεωμετρικά σημεία ήσαν διευθετημένα προς τα αριστερά η προς τα δεξιά. Μορφολογικώς είναι πανομοιότυπα με αυτά της Vinca, της Γκραντέσνιτσα και του Δισπηλιού. Παρατηρείται μάλιστα και εδώ ο ίδιος διαχωρισμός της επιφάνειας γραφής σε σειρές. Τα στοιχεία της αναπτύσσονται κατά μήκος και σε τρεις σειρές.
Όπως φαίνεται, ο χαράκτης ξεκίνησε αφήνοντας ένα μικρό περιθώριο, όμως αναγκάσθηκε να συμπύκνωση, από κακό υπολογισμό τις ζώνες, ιδίως την τελευταία. Αναμφισβήτητα λοιπόν υπήρχε ένα σύστημα πρωτογραφής κοινό εν πολλοίς στην Ελλάδα και στην Βορειοανατολική γωνία των Βαλκανίων κατά την Νεολιθική περίοδο.19 Και όμως τα προαναφερθέντα ευρήματα δεν είναι οι μόνες «προβαθμίδες γραφής», όπως τα έχει χαρακτηρίσει σ Μ.Τσικριτσής. 20
Στις αρχές του 20ου αι., ο Sir FI. Petrie, είχε εντοπίσει εγχάρακτα σύμβολα σε πήλινα και λίθινα τέχνεργα σε τάφους της Αιγύπτου, της Ισπανίας και της Μέσης Ανατολής. Βάσει αυτών των συμβόλων, συνέταξε έναν κατάλογο 300 σημάτων, τα όποια πρέπει να χρησιμοποιούντο στις εμπορικές σχέσεις μεταξύ των λιμναίων και των παραθαλασσίων οικισμών της Μεσογείου. Σύμφωνα με τον Μηνά Τσικριτση, ένα σύνολο από 34 κοινά σημεία μοιάζουν πολύ με γράμματα του ελληνικού και του «φοινικικού» αλφαβήτου. Αυτά τα σύμβολα, που ίσως τελικά αντιπροσωπεύουν ακόμη και ολόκληρες λέξεις, βάσει των παρατηρήσεων του Sir FI. Petrie, φαίνεται ότι χρησιμοποιήθηκαν σε διαφορετικές περιοχές και από διαφορετικές εμπορικές κοινότητες. 21 Η σφραγίδα όμως από τα Γιαννιτσά Πέλλας δεν είναι το μοναδικό εύρημα, που τοποθετείται στην αυγή της Ελληνικής προϊστορίας. Πριν από λίγα χρόνια ο Αδ. Σάμψων είχε φέρει στο φως ένα όστρακο από το Σπήλαιο του Κύκλωπα στα Γιούρα της Αλοννήσου, το όποιο επίσης τοποθετείται ανάμεσα στα έτη 5000-4500 π.Χ.
Επάνω στο όστρακο είναι ευανάγνωστα τρία γράμματα του μετέπειτα ελληνικού αλφαβήτου, του υποτιθέμενου «φοινικικού». Σύμφωνα με τον ανασκαφέα της θέσεως το όστρακο φέρει εγχάρακτη επιγραφή με σημεία πρωτογραφής, στην οποία αναγνωρίζονται σύμβολα, τα όποια μοιάζουν με τα γράμματα Α, Υ και Δ. Σήμερα βέβαια, πέντε χρόνια μετά την ανακάλυψη, θεωρείται ότι τα γράμματα αυτά δεν αποτελούν μέρος συστήματος γραφής, αλλά απλώς σύμβολα κεραμέων, δηλαδή πρόκειται για την προσωπική σφραγίδα του κατασκευαστή του αγγείου .22 Στην ίδια κατηγορία εντάσσεται λοιπόν και το χρυσό ενώτιο της Νεολιθικής περιόδου από την κεντρική Ελλάδα, το όποιο βρέθηκε το 1997, μαζί με άλλα κτερίσματα, στα χέρια αρχαιοκαπήλων .23
Το θέρος του 1996 κατά την διάρκεια της πανεπιστημιακής ανασκαφής του καθηγητού Β. Λαμπρινουδάκη στον ναό του Βάκχου στα Ύρια της Νάξου, όλη η ανασκαφική ομάδα ξέσπασε σε δυνατά γέλια με την ανακάλυψη ενός ενετικού αμφορέα, που είχε βυθιστεί κάποτε στο αρχαίο πηγάδι της περιοχής. Η αιτία ήταν ότι ο αμφορέας έφερε εγχάρακτα στην επιφάνεια του τα αρχικά του κεραμέα ή του ιδιοκτήτου του: Φ. Π. Εκείνη την περίοδο εργαζόταν στην ανασκαφή και κάποιος Νάξιος ονόματι Φραγκίσκος. Επειδή μάλιστα το όνομα Προμπονάς είναι ιδιαίτερα διαδεδομένο στο νησί και χάρις στο περίφημο λικέρ κίτρον του ομωνύμου παραγωγού του, οι ανασκαφείς βάφτισαν τον αείμνηστο ιδιοκτήτη του αμφορέα Φραγκίσκο Προμπονά. Με το παράδειγμα αυτό επιθυμούμε να τονίσουμε ότι τα αρχικά του ονόματος ενός κεραμέα μπορεί να μην αποτελούν απόδειξη για την ύπαρξη συστήματος γραφής, αποτελούν όμως τουλάχιστον ένδειξη. Τα προαναφερθέντα ευρήματα, σύμφωνα με τον Παναγιώτη Χρυσοστόμου, μοιάζουν να ανατρέπουν την έως σήμερα ευρέως αποδεκτή θεωρία ότι η αρχαιότερα γραφή είναι η Σουμεριακή. Ειδικά όσον άφορα στην λίθινη επιγραφή των Γιαννιτσών, η δομή των εγχάρακτων συμβόλων διαφέρει από την δομή των Σουμεριακών, τα όποια χρονολογούνται γύρω στα 3.200 π.Χ.24
Λίθινη σφραγίδα στα Γιαννιτσά. Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Π. Χρυσοστόμου η σφραγίδα αυτή χρονολογείται το 5.000 π.Χ. Περιέχει τρεις σειρές συμβόλων που μοιάζουν με τα ελληνικά γράμματα. Σύμφωνα μάλιστα με τον κ. Χρυσοστόμου: «Το Ανατολικό Δόγμα δεν ισχύει πλέον. Από καιρό υπήρχαν υποψίες, αλλά αυτή τη φορά η τύχη είναι με το μέρος μας». –Δημ. «Άρα η παγκόσμια ιστορία θα πρέπει να ξαναγραφτεί, τουλάχιστον ως προς την καταγωγή του πολιτισμού»; -Αρχ. «Έτσι πρέπει να γίνει».
Η ιστορία της Ελληνικής πρωτογραφής δεν σταματάει ωστόσο στην 5η η στην 4η χιλιετία π.Χ. Μοιάζει να συνεχίζεται διαρκώς μεταμορφωμένη και εξελισσόμενη. Έτσι δικαιολογείται και η παρουσία 12 διαφορετικών συμβόλων από τον νεολιθικό οικισμό στο Διμήνι της Θεσσαλίας και τον πρωτοελλαδικό οικισμό στην Λέρνη της Αργολίδος. Τα ευρήματα αυτά δεν είναι τα μόνα στον Ελλαδικό χώρο. Ήδη η επιστημονική ομάδα του Πανεπιστημίου του Αιγαίου, που αποτελείται από τους καθηγητές Ελένη Καραντζόλα, Αδ. Σάμψων και Ι. Λυριτζή, εργάζεται πάνω στην καταγραφή και κατηγοριοποίηση αυτών των ευρημάτων. Αναμένουμε εναγωνίως τα πορίσματα τους .25
Μέχρι τότε όμως θα ήταν πιο καλά, όταν αναφερόμεθα σε αυτά τα μνημεία γραπτού λόγου να χρησιμοποιούμε τον ορό σήματα η κώδικες επικοινωνίας η προϊστορικά γεωμετρικά σημεία, εφ’ όσον δεν έχει ακόμη αποδειχθεί, εάν πρόκειται για πραγματική γραφή. Σε κάθε περίπτωση όμως, όπως έχει παρατηρήσει και ο κ. Χρυσοστόμου, που έφερε στο φως την σφραγίδα των Γιαννιτσών, η δομή των εγχάρακτων συμβόλων διαφέρει από την δομή των σουμεριακών συμβόλων, τα όποια είναι νεώτερα και χρονολογούνται γύρω στο έτος 3.200 π.Χ.
Από την πρωτογραφή στην ιερογλυφική γραφή
Πράγματι μέχρι σήμερα εθεωρείτο ότι η Σουμεριακή είναι η αρχαιότερα γραφή του κόσμου, βάσει των πρώτων γραφών της Δυναστείας του Kis (2630-2450 π.Χ.), οι οποίες ευρέθησαν στις περιοχές του Τίγρητος και του Ευκράτου. Ωστόσο τα ευρήματα από την Ταρταρία της Ρουμανίας έχουν αποδείξει την συνύπαρξη της Σουμεριακής και μιας αρχαίας ελληνικής γραφής, εις την οποία ο Sinclair Hood διείδε την ολοφάνερη συγγένεια με την Κρητική Ιερογλυφική .26 Όστρακα με κρητικά ιερογλυφικά μαθηματικά σύμβολα, όμοια με αυτά που ευρέθησαν στην Ταρταρία, έφεραν στο φως οι ανασκαφές στα Σούσα, την αρχαία πρωτεύουσα του Έλάμ, μαζί με μια επιγραφή χαραγμένη επάνω σε λίθο. Το κείμενο της επιγραφής ήταν δίγλωσσο γραμμένο σε μια γραφή με άγνωστα σύμβολα και στην αρχαία Άκκαδική. Η Marie-Joseph Steve, η οποία έχει μελετήσει τα ευρήματα από τα Σούσα, θεωρεί ότι πρόκειται για πρωτοελαμιτική Γραμμική γραφή, την οποία διακρίνει μάλιστα σε Α΄ και Β΄ και την χρονολογεί στα τέλη της 3ης χιλιετίας π.Χ. Ενώ ο πρώτος μελετητής της επιγραφής, ο F.Bork, εφήρμοσε μια μέθοδο αντίστοιχη με αυτήν του Champollion για να αποκρυπτογράφηση την επιγραφή, στηριζόμενος στο όνομα του βασιλέως Puzur-lnsusinak, που αναφέρετε στην Άκκαδική γλώσσα, η Marie-Joseph Steve θεωρεί ότι οι δύο γραφές δεν αποδίδουν το ίδιο κείμενο. 27 Δυστυχώς δεν έχει λάβει υπ’ όψιν της τα ευρήματα από την Ρουμανία, τα οποία είναι παλαιότερα της 3ης χιλιετίας π.Χ.
Στους καταλόγους της ιστορίας της γραφής έπονται τα ιερογλυφικά της Αιγύπτου, τα οποία επίσης είχαν χαρακτηριστεί ως μία από τις αρχαιότερες γλώσσες και γραφές του κόσμου. Επηρεασμένος από ανάλογες σκέψεις, το 1890, σ Sir Arthur Evans και αφού είχε αντικρίσει το μεγαλείο των Μυκηνών διερωτήθηκε πως ήταν δυνατόν οι υπεύθυνοι του ανακτόρου να κρατούν λογαριασμούς, εάν δεν υπήρχε κάποιο σύστημα γραφής. Υπό συνθήκες, λοιπόν, που θυμίζουν μάλλον ταινία νουάρ, ο Evans άρχισε να αναζητά κα ποια ίχνη προϊστορικής γραφής στα αθηναϊκά παλαιοπωλεία. Στα κατώγια των ιστορικών πλέον μαγαζιών ανακάλυψε κάποιους λίθους, οι όποιοι έφεραν ορισμένους συνδυασμούς σημείων, τα όποια θα μπορούσαν κάλλιστα να αντιπροσωπεύουν ένα είδος γραφής.
Ο Άγγλος ερευνητής κατόρθωσε να ανακάλυψη ότι ήσαν κρητικής προελεύσεως και χωρίς δισταγμό πήγε στην Κρήτη, που ήταν ακόμη υποδουλωμένη στους Τούρκους, προς αναζήτηση επί πλέον στοιχείων. Η Ελληνική γλώσσα και γραφή είχε γεννηθεί λοιπόν στην Κρήτη; Σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου του Μπέρμινχαμ George Thomson, η Ελληνική γλώσσα απλώθηκε στο Αιγαίο χάρις σε μια σειρά μεταναστεύσεων από το αρχικό της κέντρο, την Μακεδονία. 28
Φυσικά όταν o George Thomson αναφέρεται στην Μακεδονική Γη, την θεωρεί ως ενιαία γεωγραφική οντότητα, περιλαμβάνοντας σε αυτήν και την βορειοανατολική Βαλκανική. Η άποψη αυτή του καθηγητού φαίνεται να συνάδει και με τα νεολιθικά ευρήματα της ευρύτερης Βαλκανικής χερσονήσου, τα όποια προαναφέραμε. Πράγματι, ο Evans διαπίστωσε ότι οι γυναίκες της Κρήτης φορούσαν ανάλογους σφραγιδόλιθους με γραπτά σύμβολα, τις περίφημες γαλαζόπετρες, που έμοιαζαν με αυτούς, που είχε αγοράσει από τα παλαιοπωλεία των Αθηνών. Οι Κρητικές θεωρούσαν μάλιστα ότι επρόκειτο για φυλαχτά με αποτροπαϊκά στοιχεία. Ο Evans μελέτησε προσεκτικά τους σφραγιδόλιθους, που είχε συγκεντρώσει και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι οι συνδυασμοί των σκαλιστών σημείων ήσαν πράγματι τα δείγματα της πρώτης γραφής -με την σημερινή έννοια του ορού- που είχε χρησιμοποιηθεί στην Ελλάδα.
Όταν άρχισαν να έρχονται στο φως κατά την διάρκεια της ενάρξεως των ανασκαφών του στο νησί και οι πρώτες πινακίδες της Γραμμικής Α΄ και Β΄, ο Evans σύντομα διέκρινε τρεις φάσεις στην Ιστορία της Μινωικής Γραφής: την πρώτη φάση, από το 2000-1650 π.Χ., την δεύτερη φάση από το 1750 ως το 1450 π.Χ. και μία τρίτη φάση, η οποία ίσως ξεκίνησε γύρω στα 1400 π.Χ. Στην πρώτη φάση κατέταξε τα εικονιστικά σημεία (εικόνες-ιδεογράμματαα), τα όποια είχαν απεικονιστεί επάνω σε σφραγιδόλιθους και πήλινες ράβδους και στα όποια εύκολα αναγνωρίζει κανείς διάφορα αντικείμενα, όπως ένα κεφάλι, ένα χέρι, ένα άστρο, ένα βέλος, κ.ο.κ. Την γραφή αυτή, προ στάδια της οποίας εμφανίζονται ήδη σε προανακτορικές σφραγίδες του τέλους της 3ης χιλιετίας π.Χ.,29 την ονόμασε Ιερογλυφική, επειδή τα σημεία της ήταν του ιδίου τύπου με τα σημεία της πρώτης εικονιστικής γραφής της Αιγύπτου, αν και, σύμφωνα με τον Άγγλο ερευνητή, δεν υπάρχουν πολλές ενδείξεις ότι πραγματικά μετεδόθη από αιγυπτιακή πηγή. Αυτό αποδεικνύει άλλωστε και η ανακάλυψη των ιερογλυφικών κειμένων από την Ταρταρία της Ρουμανίας.
Τα Κρητικά ιερογλυφικά της Τρανσυλβανίας, όπως τα χαρακτήρισε ο Hood, ήσαν παλαιότερα της 3ης χιλιετίας π.Χ. Η χρονολογία αυτή θα έδιδε αναμφισβήτητη προτεραιότητα στην βορειοβαλκανική ζώνη, αλλά και πάλι δεν θα έλυνε το πρόβλημα, εφ’ όσον οι δύο γραφές θα έπρεπε να έχουν κοινό πρόδρομο .30 Τότε πολλοί εστράφησαν στον χώρο της Μεσοποταμίας. Όπως είδαμε, όμως, στον Ελλαδικό χώρο πριν από 7000 χρόνια είχε διαμορφωθεί ήδη ένα σύστημα πρωτογραφής, που προηγείται κατά δύο χιλιετίες έναντι του Μεσοποταμιακού.
Βαλκανική γραφή (;)
Το 1997 η κυρία Έφη Πολυγιαννάκη δημοσίευσε την μελέτη της αναφορικά με ένα ακόμη εύρημα από την περιοχή του Καυκάσου, ένα όστρακο από κυκλικό πήλινο δίσκο, ο όποιος έφερε στην επιφάνεια του γραμμική ιερογλυφική γραφή σε κυκλική η σπειροειδή διάταξη .31 Οι γραφικοί χαρακτήρες, σύμφωνα με την κ. Πολυγιαννάκη, ακολουθούσαν τις χαραγμένες γραμμές, οι όποιες ήσαν είτε περιφέρειες ομοκέντρων κύκλων είτε μια σπείρα, όπως ο δίσκος της Φαιστού. Αλλά και μεταξύ των δύο δίσκων, αυτού από τον Καύκασο και αυτού της Φαιστού, όπως φαίνεται από τον συγκριτικό πίνακα, που έχει σχεδιάσει η ερευνήτρια, προκύπτει ότι μεταξύ των γραφών υπάρχουν όμοια γραφικά σύμβολα. Έπειτα από τις προσπάθειες, που έχουν γίνει από την κυρία Έφη Πολυγιαννάκη για τον συσχετισμό των Ελληνικών και Αιγυπτιακών Ιερογλυφικών, θεωρούμε ότι δεν είμεθα πολύ μακριά ώστε να προσπαθήσουμε να ερμηνεύσουμε αυτήν την κωδικοποιημένη γραφή.
Ωστόσο δεν μπορούμε να είμεθα βέβαιοι για την χρονολογία ενάρξεως της. Κι αυτό διότι και ο ίδιος ο Δίσκος της Φαιστού, που φέρει ιερογλυφικά σύμβολα στην επιφάνεια του, προέρχεται από διαταραγμένο αρχαιολογικό στρώμα. Διαπιστώνει σχετικά o Louis Godart, εις εκ των νεωτέρων ερμηνευτών του: η ύπαρξη μεταγενεστέρου υλικού σημαίνει κατά τρόπο αναμφισβήτητο ότι η περιοχή από την οποία προέρχεται ο δίσκος είναι στρωματογραφικά διαταραγμένη και επομένως ότι σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, η ακριβής χρονολόγηση του αντικειμένου είναι αδύνατη. 32
Τόσο η χρονολόγηση όσο και η αποκρυπτογράφηση του δίσκου λοιπόν παρέμενε ένα μυστήριο, μέχρι που πριν από έξη χρόνια η κυρία Έφη Πολυγιαννάκη, οικονομολόγος-μαθηματικός προσπάθησε ως ένας άλλος Ventris να ερμηνεύσει τον αινιγματικό δίσκο. Έχοντας χρησιμοποιήσει ένα σύστημα ακροφωνικής αντιστοιχίας η κυρία Πολυγιαννάκη διαπίστωσε την συγγένεια ανάμεσα στις Γραμμικές γραφές και στον Δίσκο της Φαιστού. Όπως σημειώνει η ίδια: η πιθανότητα κάποιας ίσως λανθασμένης αντιστοιχίας δεν δύναται να ανατρέψει το αποτέλεσμα, το όποιον δίνει ο μεγάλος αριθμός επιτυχημένων αντιστοιχιών, που είναι η ελληνική γλώσσα του ιερογλυφικού κειμένου. Η μόνη διαφοροποίηση, η οποία μπορεί να ύπαρξη εν προκειμένω, είναι το νόημα του περιεχομένου. Άλλα αυτό έχει μικρότερη σημασία .33 Μελετώντας το αποκρυπτογραφημένο κείμενο του δίσκου, δεν δυσκολεύεται κάποιος να πιστεύει ότι το μυστήριο έχει κατά μέγα μέρος επιλυθεί. Και αυτό, διότι περιγράφεται η ιστορία κάποιου Έλληνα ή Πρωτοέλληνα, κατά το δοκούν, ταξιδευτή-θαλασσοπόρου.
Άκουε ...περαιά τε Άϊδι θωκεί.Άκουε Δόδελα έφυ Kapνaja κακάλω,Άκουε ναυς με περαίακε. Άμφικάνω!
Αναφέρει σε κάποιο σημείο του δίσκου ο γραφέας και η στροφή επαναλαμβάνεται σαν προσευχή καθ’ όλο το κείμενο. Σε ποιόν ήρωα-ταξιδευτή αναφέρεται άραγε το κείμενο; Στον Ηρακλή το έμβλημα του οποίου, το ρόπαλο, εμφανίζεται συχνά επάνω στον δίσκο ενίοτε δίπλα σε μια γυμνή ανδρική μορφή ή στην κάθοδο του Ορφέως στον Άδη, όπως περιγράφεται στην Μινυάδα, ένα από τα νεώτερα της Ίλιάδος και της Οδύσσειας επικά ποιήματα; 34 Ή μήπως πρόκειται τελικά για μια πρώιμη απεικόνιση της περιπέτειας του ναυαγού, όπως αναφέρεται στο παραμύθι της 12ης Δυναστείας (2000 π.Χ.), που σώζεται στον Αιγυπτιακό πάπυρο No 115 του Έρμιτάζ ; ...
«Μπήκα στην θάλασσα σε ένα καράβι, που είχε μήκος 150 πήχεις, πλάτος 40, με 150 ναύτες από τους πιο καλούς της Αιγύπτου... Όταν ακόμη βρισκόμαστε στην θάλασσα, ξέσπασε ξαφνικά θύελλα. Πλησιάζαμε στην στεριά. Ο άνεμος μας έσπρωχνε προς τα εκεί. Τα κύματα ήσαν πελώρια. Έφθαναν τις 8 πήχεις. Βρήκα ένα κομμάτι ξύλο. Το άρπαξα. Όσο για το καράβι, όλοι που βρίσκονταν μέσα χάθηκαν, δεν γλίτωσε κανείς. Ένα μεγάλο κύμα με έριξε σε ένα νησί. Πέρασα τρεις μέρες μονάχος με μόνη συντροφιά την καρδιά μου. Ξάπλωσα μέσα σε ένα δάσος. Εκεί που εσχηματίζετο μια κρύπτη και με προφύλασσε η σκιά. Διασκέλισα το δάσος ψάχνοντας να βρω τροφή. Βρήκα σύκα, σταφύλια, κάθε είδος σπόρους, πεπόνια και ψάρια και πουλιά. Άνοιξα ένα λάκκο και άναψα πυρά, έτσι που με την φωτιά να φθάσουν στους θεούς οι προσφορές μου...»
Προφανώς οι προσευχές του ναυαγού εισακούσθηκαν και ο ίδιος άκουσε ξαφνικά έναν κεραυνό να πέφτει. Τα δένδρα κουνήθηκαν, η Γη δονήθηκε και εμφανίσθηκε ένα πελώριο φίδι καλυμμένο με χρυσάφι και χρώμα σαν από σαπφείρι. Άρχισε τότε να κάνει ερωτήσεις στον ναύτη. Ο ναύτης του λέει ότι θα του φέρει προσφορές από την πατρίδα: «Θα σου φέρω ιερά λάδια, αφιερώματα και θυμίαμα από τους ναούς, όπου λατρεύονται οι θεοί». Και το φίδι του απαντάει: «Δεν είσαι αρκετά πλούσιος σε αρώματα, διότι ό,τι έχεις δεν είναι παρά συνηθισμένο λιβανωτό. Όσο για μένα, είμαι πρίγκιπας της Πουντ και έχω πολλά αρώματα. Μόνο το ιερό λάδι, που λες, ότι θα φέρεις, αυτό δεν υπάρχει σε τούτο το νησί ».35
Ο ναυαγός πήρε τα πλούσια δώρα, που του προσέφερε το φίδι, αρώματα, πολύτιμα ξύλα, λαχανικά, κυπαρίσσια, ελεφαντόδοντο, κυανοπιθήκους, μαϊμούδες και άλλα ακριβά αγαθά, τα φόρτωσε στο πλοίο του και επέστρεψε στην πατρίδα.
Το αιγυπτιακό αυτό παραμύθι θυμίζει πράγματι έντονα τόσο τις περιπέτειες του Οδυσσέως, όσο και την ιστορία του ναυαγού Σιντβάτ, από τις Χίλιες και Μία Νύχτες. Μάλιστα πολλοί αιγυπτιολόγοι, όπως ο Colenischeff, σ Heibig, σ Victor Berard, ο Alex Moret, κ.α. θεώρησαν ότι η σκηνή του ναυαγίου, που περιγράφεται στην Οδύσσεια, μοιάζει εκπληκτικά με αυτήν του παπύρου. 36 . Μήπως ο ποιητής των επών λοιπόν γνώριζε την ύπαρξη του παπύρου ή μήπως τα ίδια τα Ομηρικά έπη είναι παλαιότερα; Πιστεύουμε ότι την απάντηση της προελεύσεως της Ιστορίας μας την δίδει ο ίδιος ο δράκοντας του παραμυθιού: «Είμαι πρίγκιπας της Πουντ και έχω πολλά αρώματα. Μόνο το ιερό λάδι, που λες, πως θα φέρεις, αυτό δεν υπάρχει σε τούτο το νησί». Στην Κρήτη ωστόσο το ελαιόλαδο ήταν ήδη γνωστό από την 2α χιλιετία π.Χ. Και τα εξωτικά αντικείμενα, που μεταφέρει ο ναυαγός, ομοιάζουν με αυτά που έχουν βρεθεί τόσο στην Μινωική Κρήτη όσο και στους μετέπειτα Μυκηναϊκούς καταλόγους της Γραμμικής Β΄. Δυνάμεθα, λοιπόν, να υποθέσουμε έπειτα από τα ανωτέρω την εθνικότητα του ναυαγού.
Η ιδέα, ότι τα κείμενα της Μινωικής γραφής εξέφραζαν μια πρώιμη Ελληνική γλώσσα, είχε εκφραστή ακόμη και από Βαλκάνιους επιστήμονες. Έτσι, ο Βούλγαρος γλωσσολόγος Georgiev στο βιβλίο του «Προβλήματα της Μινωικής Γλώσσης» (ρωσ., Σόφια 1953), πίστευε ότι η μινωική γλώσσα ήταν διάλεκτος μιας ευρύτατα διαδεδομένης προελληνικής γλώσσας, που ομιλείτο στην Ελλάδα πριν από την Κάθοδο των Ελλήνων, (δηλ. πριν από το 2000 π.Χ.)37 και η οποία ήταν πιθανώς συγγενής της χετιτικής και άλλων αρχαίων γλωσσών της Μ. Ασίας. Εάν μελετήσουμε προσεκτικά τους συγκριτικούς πίνακες του W. Wright,38 όπου παραβάλλονται τα Κρητικά και τα Χετιτικά Ιερογλυφικά και τα συγκρίνουμε με τα Κρητικά, τα Αιγυπτιακά και τα Σουμεριακά Ιερογλυφικά, 39 φαίνεται ότι η άποψη του Βουλγάρου γλωσσολόγου επιβεβαιώνεται, με την διαφορά ότι κοινή μητέρα όλων αυτών των γλωσσών είναι τελικά η Κρητική.
Μελετώντας τις πινακίδες, που είχε φέρει στο φως η σκαπάνη του Evans, ο Georgiev θεώρησε ότι η γλώσσα των πινακίδων ήταν κατά το μεγαλύτερο μέρος μια αρχαϊκή Ελληνική, η οποία περιείχε όμως πολλά προελληνικά στοιχεία. Το πιο εντυπωσιακό από αυτά τα προελληνικά στοιχεία είναι αναμφιβόλως η παρουσία ενός κεφαλαίου Α, που ομοιάζει εκπληκτικά με αυτό, το όποιο βρέθηκε χαραγμένο επάνω στο όστρακο από τα Γιούρα της Αλοννήσου. Η πιο γραμμική εκδοχή του εμφανίζεται πέντε αιώνες νωρίτερα επάνω στην σφραγίδα από τον Νεολιθικό πολιτισμό των Γιαννιτσών. Το εκπληκτικό αυτό εύρημα της Κρητικής Ιερογλυφικής είχε χαραχτεί επάνω σε έναν σφόνδυλο, ο όποιος βρέθηκε από τον αείμνηστο γλωσσολόγο Ιωσήφ Χατζηδάκη στην Φαιστό. Ο Χατζιδάκις παρέδωσε το εύρημα στον Evans, ο οποίος στην θέα του θεώρησε ότι πρόκειται για Βυζαντινή γραφή. Τόσο τέλειο θεώρησε το σχήμα των γραμμάτων: «The characters are so remarkably alphabetic that they might well be taken to belong to much later times -Byzantine for instance».40
Τα αρχαιολογικά συνευρήματα ωστόσο απεδείκνυαν ότι επρόκειτο για εύρημα των Μινωικών χρόνων. Σύμφωνα με τον Evans, τα γράμματα Η και Α, που έχουν χαραχτεί επάνω στους σφονδύλους, εμπεριέχονται ανάμεσα στα πρώιμα σύμβολα πρωτογραφής, τα οποία είχε ήδη παρατηρήσει ο Sir Flienders Petrie επάνω στην κεραμική, που βρέθηκε στο Kahun, την συνοικία των κατασκευαστών των Αιγυπτιακών πυραμίδων !41 Στον πίνακα μάλιστα του Evans παρατηρούμε εκτός από τα γράμματα Α και Η, τα Ν, Ε, και Δ. Επί πλέον, παρατηρεί ο Evans, εμφανίζονται κάποιες ομοιότητες ακόμη και με την Κυπριακή γραφή, εφ’ όσον δυνάμεθα να διαβάσουμε το Η και ως Ι, δηλαδή το κυπριακό ve.42 Ταυτόχρονα επάνω στην επιφάνεια των σφονδύλων έχει χαραχτεί και το κεφάλι ενός βοδιού, σαν ένα πρώιμο άλεφ, γεγονός, που κάνει τον Evans να αναρωτιέται στο Scripta Minoa I, πως είναι δυνατόν να προϋπάρχει το άλεφ, εφ’ όσον το ανακάλυψαν οι Φοίνικες τον 10οπ.Χ. αιώνα! 43 Διαβάζοντας τα λόγια του Sir Arthur Evans και βλέποντας τα αρχαιολογικά ευρήματα από την Φαιστό αναρωτιόμαστε κι εμείς με την σειρά μας: Τελικά ήσαν οι Φοίνικες οι πρώτοι, που ανακάλυψαν το Α και την αλφαβητική γραφή; Από την στιγμή, που δεν έχει ερευνηθεί και αποκρυπτογραφηθεί πλήρως η Κρητική ιερογλυφική γραφή, δεν δυνάμεθα να ομιλούμε για αλφαβητική γραφή.
Υπάρχουν όμως οι ενδείξεις. Μία νέα ωστόσο Μινωική γραφή, η οποία διαφοροποιείται από την Κρητική Ιερογλυφική, εμφανίζεται γύρω στα 1750 π.Χ. και θα διατηρηθεί μέχρι το 1450 π.Χ. Ενώ συνεχιζόταν η χρήση της ιερογλυφικής γραφής κατά την πρώτη Νεοανακτορική φάση, παράλληλα είχε εγκαινιασθεί ήδη από το τέλος των Παλαιοανακτορικών χρόνων ένα γραμμικό συλλαβικό σύστημα, το όποιο στην πρώτη του μορφή χαρακτηρίστηκε ως πρωτογραμμικό.44 Τα εικονιστικά σημεία έχουν γίνει τώρα άπλα διαγράμματα και η φορά της γραφής είναι από τα αριστερά προς τα δεξιά.
Γραμμική Α
Οι Γραμμικές γραφές
Η Γραμμική ιερογλυφική βρέθηκε χαραγμένη επάνω σε επιγραφές (πήλινες ράβδοι, δισκία, δέλτοι, σφαιρίδια), που συνόδευαν προφανώς τα ξύλινα κιβώτια, τα όποια περιείχαν τα πραγματικά έγγραφα, γραμμένα σε φθαρτή ύλη (περγαμηνή, πάπυρο, φύλλα φοινίκων).45 Από αυτήν την Πρωτογραμμική έχει άμεσα εξελίχθη το Γραμμικό σύστημα Α΄,46 από το όποιο ανεπτύχθη και στην Κύπρο η παλαιοτέρα Κυπρομινωική γραφή, που ακολούθησε κατόπιν ανεξάρτητη πορεία, κυρίως λόγω της διαφορετικής επιλογής του υλικού, όπως θα δούμε στην συνέχεια. Δεν είναι πάντοτε εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τα ιδεογράμματα από τα συλλαβογράμματα. Καθώς χαράσσονται επάνω στον άψητο πηλό με μυτερό εργαλείο τα σημάδια αυτά έγιναν σταδιακά όλο και πιο συρμένα και τοιουτοτρόπως διαμορφώθηκε η πρωτογραμμική γραφή.
Αυτή η μεταβολή υποδεικνύει προφανώς ότι ο κύριος τρόπος γραφής ήταν το μελάνι και συγκεκριμένα το μελάνι σουπιάς, όπως αποδεικνύει ένα κύπελλο από το Μουσείο Ηρακλείου, που φέρει σημεία της Γραμμικής Γραφής Α΄.47 Τα κυριότερα αρχεία αυτής της γραφής απεκαλύφθησαν στην έπαυλη της Αγίας Τριάδος και στο ανάκτορο του Ζάκρου. Το περιεχόμενο τους έχει συσχετισθεί από αρκετούς ερευνητές με το λογιστικό περιεχόμενο της Γραμμικής Α΄, αλλά χωρίς να έχει καταφέρει κανείς να αποκρυπτογράφηση την γραφή. Πριν από έναν χρόνο ακριβώς, ο κ. Μήνας Δ. Τσικριτσής, καθηγητής πληροφορικής, πορεύθηκε και αυτός στα βήματα του Ventris, προσεγγίζοντας την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Α΄ γραφής μέσα από τις θετικές επιστήμες (Η/Υ, στατιστική, αλγόριθμοι). Ο ίδιος ο Ventris, μολονότι είχε φθάσει πολύ κοντά στην απόδειξη ότι και η Γραμμική Α΄ είναι Ελληνική δεν πρόλαβε να συγγράψει τα νέα του πορίσματα. Καθώς επέστρεφε σπίτι του αργά την νύκτα της 6ης Σεπτεμβρίου του 1956, το αυτοκίνητο του συνακροάται με ένα φορτηγό κοντά στο Hatfield, με αποτέλεσμα τον ακαριαίο θάνατο του. 48
Σαράντα πέντε χρόνια αργότερα βάσει αυτής της νεωτέρας μελέτης του Έλληνος επιστήμονος επιβεβαιώνεται ότι και η Γραμμική Α΄ είναι Ελληνική γραφή, η οποία περιέχει λογιστικά αρχεία. Ο καθηγητής Μηνάς Τσικριτσής με μαθηματικές αποδείξεις καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η γλώσσα, την οποία καταγράφει η Γραμμική Α΄, είναι μία πρώιμη αιολική διάλεκτος, που διατηρούσε κάποιον αρχαϊσμό. Φαίνεται μάλιστα ότι δεν ήταν ιδιαίτερα δύσκολη, εφ’ όσον οι γραφείς της έγραφαν με τον ίδιο τρόπο, που πρόφεραν τις λέξεις. 49
Κατά πόσον η Γραμμική Α΄, αλλά και ο Δίσκος της Φαιστού έχουν αποκρυπτογραφηθεί σωστά, θα φανεί στην πορεία του χρόνου. Άλλωστε και η θεωρία του Ventris είχε αμφισβητηθεί από πολλούς μέχρις ότου κάποιο απόγευμα του Μαΐου του 1953, όταν ο ίδιος συγκινημένος τηλεφώνησε στον Chadwick, με τρεμάμενη φωνή. Στα χέρια του κρατούσε μια επιστολή, που μόλις είχε λάβει από τον καθηγητή Biegen, τον ανασκαφέα της Πύλου:
Αγαπητέ κύριε Ventris,
Από τότε που επέστρεψα στην Ελλάδα, έχω ασχοληθεί πολύ με τις πινακίδες της Πύλου, ετοιμάζοντας τις για να φωτογραφηθούν. Σε μερικές από αυτές εφήρμοσα το δοκιμαστικό συλλαβάριο σας. Για να ενημερωθείτε, εσωκλείω ένα αντίγραφο της πινακίδας Ρ641, που πιθανώς σας ενδιαφέρει. Προφανώς αναφέρει δοχεία, μερικά με τρία πόδια, μερικά με τέσσερεις λαβές, μερικά με τρία και άλλα χωρίς λαβές. Σύμφωνα με το σύστημα σας, η πρώτη λέξις διαβάζεται τι-ρι-πο-δε και επαναλαμβάνεται ως τι-ρι-πο (ενικός;). Μπροστά από το δοχείο με τις τέσσερεις λαβές υπάρχει η λέξις qε-τε-po-Fε, και από το δοχείο χωρίς λαβές η λέξις α-νο-Ρε. Όλα αυτά φαίνονται απίστευτα. Αποκλείεται άραγε η σύμπτωση;
Με έκτίμησι Dr. Biegen
Είχαν περάσει 20 χρόνια από τότε που ένα δεκατριάχρονο αγόρι καθόταν ανάμεσα στους επισκέπτες της Βρετανικής Ακαδημίας στο Λονδίνο για να παρακολούθηση την διάλεξη του γηραιού πλέον πατέρα της Μινωικής Αρχαιολογίας Sir Arthur Evans. Τότε το μικρό αγόρι άκουσε για πρώτη φορά ότι υπήρχε μία μυστηριώδης γραφή, που ίσως κάποτε να απεκάλυπτε στην ανθρωπότητα πολλά για τον χαμένο υψηλό πολιτισμό των προϊστορικών Κρητών. Ίσως ήδη από τότε να είχε γεννηθεί μέσα του η επιθυμία της αποκρυπτογραφήσεως της. θα περνούσαν όμως άλλα 50 τουλάχιστον χρόνια από τότε που ο Arthur Evans έφερε για πρώτη φορά στο φως τις πινακίδες μέχρι την τελική αποκρυπτογράφηση της γραφής. Φαίνεται, όμως, ότι και ο ίδιος σ Evans είχε την πεποίθηση πως είχε ανακαλύψει τις ρίζες της Ελληνικής γραφής.
Αναφέρει στην πρώτη του μελέτη το 1901: «Από την συχνότητα των σημείων των πινακίδων αυτών φαίνεται καθαρά ότι πολλές από αυτές αναφέρονται σε λογαριασμούς της βασιλικής αποθήκης και του οπλοστασίου. Το δε γενικό θέμα πολλών πινακίδων φαίνεται από την εισαγωγή ενός η περισσοτέρων εικονιστικών σημείων.
Έτσι, σε μια σειρά πινακίδων, που ευρέθησαν στο Δωμάτιο των Πινακίδων των Αρμάτων - εξ ου και το όνομα του - παρατηρούμε το σχήμα του χαρακτηριστικού μυκηναϊκού άρματος, ενός κεφαλιού αλόγου και κάτι, που φαίνεται σαν θώρακας... Έκτος αυτών παρατηρούμε και ανθρώπινες μορφές, πιθανώς δούλους, σπίτια η αχυρώνες, χοίρους, κούκλες καλαμποκιού, διάφορα δένδρα, άνθη κρόκου και πήλινα αγγεία διαφόρων σχημάτων... Προς το παρόν το διαθέσιμο υλικό δεν είναι αρκετό, ώστε να επιτρέψει μία πλήρη συγκριτική ανάλυση.
Δυνάμεθα όμως να κάνουμε μερικές γενικές παρατηρήσεις. Από τα εβδομήκοντα περίπου γραμμικά σημεία η γράμματα, που χρησιμοποιούνται, δέκα είναι σχεδόν όμοια με σημεία στο Κυπριακό συλλαβάριο και άλλα τόσα παρουσιάζουν ομοιότητες με μεταγενέστερα Ελληνική γράμματα.
Οι λέξεις των πινακιδίων μερικές φορές χωρίζονται με κάθετες γραμμές και από τον μέσο αριθμό γραμμάτων, που περιέχουν, συμπεραίνουμε ότι τα σημεία έχουν πιθανώς συλλαβική αξία.
Η φορά της γραφής όλων ανεξαιρέτως των επιγραφών είναι από τα αριστερά προς τα δεξιά. 50
Διαβάζοντας τις παρατηρήσεις του Arthur Evans, διαπιστώνουμε τελικά ότι ο προβληματισμός, επάνω στον όποιο θα εργαζόταν σ Ventris σαράντα (40) χρόνια αργότερα, είχε ήδη τεθεί. Χρειαζόταν όμως ακόμη αρκετή δουλειά. Πολύτιμη αρωγός στο εγχείρημα του ήταν η έρευνα της Αμερικανίδας αρχαιολόγου Alice Kober, η οποία προσπάθησε να ανακάλυψη την φύση της γλώσσας από την γραφή, ξεχωρίζοντας τα γένη, τους αριθμούς και τις κλίσεις των ονομάτων, που είχαν καταγραφή στις πινακίδες (Τριάδες- Kober).51
Δυστυχώς δεν έζησε αρκετά, ώστε να δη την θεωρία της να επαληθεύεται. Επάνω σε αυτόν τον προβληματισμό της αρχαιολόγου Alice Kober, την οποία ελάχιστοι επιστήμονες σήμερα θυμούνται, όταν αναφέρονται στην αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β΄, κατέστρωσε και ο Ventris την εσχάρα του. Η εσχάρα αποτελείτο από συλλαβογράμματα, που αντιπροσώπευαν συλλαβές με ένα φωνήεν η με σύμφωνο και φωνήεν, ταξινομημένες σε στήλες κάθετες όσες είχαν το ίδιο φωνήεν, οριζόντιες όσες είχαν το ίδιο σύμφωνο αλλά διαφορετικό φωνήεν. Βασική προϋπόθεση, η οποία και ελήφθη υπ’ όψιν, ήταν ότι η γλώσσα των κειμένων ήταν η Ελληνική.
Έτσι έγιναν οι πρώτες παρατηρήσεις αναφορικά με τις πτώσεις και τα γένη. Πολύτιμο στοιχείο για την επαλήθευση των παρατηρήσεων ήσαν τα ίδια τα ιδεογράμματα, που συνόδευαν ενίοτε τις λέξεις προσδιορίζοντας τις. Κατάφερε έτσι ο Ventris τον σχηματισμό συλλαβών, που είχαν φωνητική αξία. Έπειτα από την αντικατάσταση τους στα κείμενα, οδήγησαν με ένα είδος αλυσιδωτών αντιδράσεων σε άλλες συλλαβές.
Η τοποθέτηση τους στην εσχάρα προσδιόρισε αυτομάτως πολλές άλλες συλλαβές, στην αρχή υποθετικά, έπειτα όμως με μεγαλύτερη βεβαιότητα. 52 Μία βεβαιότητα, που επισφραγίσθηκε με την επιστολή του Biegen προς τον Ventris, αναφορικά με την πινακίδα ΡΥ Τα 641, και έκανε τον Chadwick να πει επτά χρόνια (1961) αργότερα: «Όλοι οι Έλληνες πρέπει να σέβεται το κομμάτι αυτό του μαυρισμένου πηλού, διότι αυτό κατ’ εξοχήν έπεισε τον κόσμο ότι οι δημιουργεί τον Μυκηναϊκό πολιτισμό ήσαν Έλληνες!
Οι σημερινοί Έλληνες μπορούν να αισθάνονται υπερήφανοι για τον αρχαιότατο προγονό τους που επινόησε με την βοήθεια της Κρητικής γραφής την πρώτη Ελληνική Γραφή. Είμαι πολύ ευτυχής, που είχα την τύχη να παίξω έναν μικρό ρόλο σε αυτήν την ιστορία.
Την αφιερώνω τώρα στους Έλληνες φίλους μου με την ελπίδα ότι θα προτρέψει και άλλους αρχαιολόγους να ασχοληθούν με την ανακάλυψη θησαυρών, οι όποιοι κρύβονται στο αγαπημένο Ελληνικό χώμα, καθώς και άλλους επιστήμονες να ασχοληθούν με μελέτες, που θα έχουν σκοπό την λεπτομερή διασαφήνιση της γλώσσας και της ιστορίας των Ελλήνων, των σκαπανέων του Ελληνικού πολιτισμού».
Γραμμική Β Κνωσού
Ο Chadwick θεωρούσε λοιπόν πως η Γραμμική Β΄ αποτελούσε εξέλιξη της Κρητικής γραφής. Αν και η άποψη αυτή δεν εθεωρείτο κάποτε ικανοποιητική, τα τελευταία χρόνια η επιστημονική κοινότητα έχει επαναπροσδιορίσει τις θέσεις της. Το 1996 σ καθηγητής Χρ. Ντούμας ανέφερε σε Διεθνές Συνέδριο για την Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας και γραφής, που έγινε στο Ohlstadt της Γερμανίας: «Ήθελα να παρατηρήσω ότι σαν ομιλητής αυτής της γλώσσας, της Ελληνικής, με εντυπωσιάζει ότι στα κείμενα των μέσων περίπου της 2ας χιλιετίας π.Χ. στις πινακίδες η λίγο μετά, έχουμε λέξεις, ονόματα, που παρουσιάζουν μεγάλη πλαστικότητα: κλίνονται, έχουν πάρα πολλές πτώσεις. Αυτό σημαίνει ότι έχουν περάσει μια διαδικασία αρκετών αιώνων, ώσπου να φθάσουν σε αυτήν την πλαστικότητα».
Και σε άλλο σημείο τονίζει σχετικά με τις λέξεις, οι όποιες αναφέρονται στον τομέα της εργασίας και της ναυπηγικής και έχουν καταγραφή στις πινακίδες της Γραμμικής Β΄: «Από τα αρχαιολογικά στοιχεία γνωρίζουμε ότι η διαδικασία για τον καταμερισμό της εργασίας άρχισε ακόμη προς το τέλος της Νεολιθικής, αλλά πλέον με πολύ γοργούς ρυθμούς, στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, δηλ. στην 3η χιλιετία. Αναρωτιέμαι λοιπόν, μήπως όλη αυτή η εξέλιξις, που προδίδουν στην γλώσσα οι πινακίδες και ο καταμερισμός της εργασίας, η οποία έχει προηγηθεί πάρα πολλούς αιώνες πριν, μπορούν να συσχετισθούν». Και αναφορικά με τα μέρη του πλοίου λέει: «Η δραστηριότητα, η ενασχόληση με την θάλασσα από τους κατοίκους του Αιγαίου ανάγεται στην 7η η στην 8η χιλιετία π.Χ.
Ήδη στην 3η χιλιετία π.Χ. ξέρουμε πάρα πολύ καλά και το είδος των πλοίων, που την διέσχιζαν. Συνεπώς θα πρέπει να σκαφθεί κανείς μήπως και η ορολογία των μερών του πλοίου έχει κι αυτή κάποιες παλαιές ρίζες. Είναι περίεργο ότι, ενώ η Ελληνική γλώσσα θεωρείται ινδογερμανική/ίνδοευρωπαϊκή, δεν έχει καθόλου την ινδογερμανική ρίζα για την θάλασσα, mar, ενώ ο πολιτισμός των λαών, που έζησαν εκεί είναι κατ’ εξοχήν θαλασσινός. Αντίθετα, από την λέξι αλς, η οποία επίσης σημαίνει θάλασσα, έχουμε εκατοντάδες λέξεων, επιθέτων, παραγώγων η συνθέτων, ακόμη και στην μυκηναϊκή γραφή. Και μια τελευταία παρατήρηση: μου έχει κάνει εντύπωση όλα τα χρόνια, που προσπαθώ να βρω, να ερμηνεύσω τον ελληνικό πολιτισμό μέσα από την γλώσσα, το μεγάλο πλήθος των υποθετικών ριζών της ινδοευρωπαϊκής. Περίπου το 80% η 90% έχουν αστερίσκο, που σημαίνει δεν υπάρχουν» .53
Ομοιοτρόπως ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης στην Έκθεση της Ιστορίας της Γραφής, που διοργανώθηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, τόνισε τόσο για τα κρητικά ιερογλυφικά, όσο και για την Γραμμική Α΄: «Πιστεύω ότι το πιο φυσικό και αναμενόμενο θα ήταν ότι επιγραφές - για την ακρίβεια πήλινες πινακίδες - του ελλαδικού χώρου και των ελληνικών χρόνων να περιέχουν και ελληνικά κείμενα» .54
Η αλήθεια είναι ότι ενστάσεις θα εξακολουθήσουν να υπάρχουν, εφ’ όσον η ακριβής χρονολογία κατά την οποία η Γραμμική Α΄ έδωσε την θέση της στην Γραμμική Β΄ δεν έχει ακόμη καθορισθεί. Μερικοί υποθέτουν ότι ενώ η Γραμμική Β΄ είχε ήδη εισαχθεί στην Κνωσό, η Γραμμική Α΄ εξακολουθούσε να χρησιμοποιείται στην Φαιστό. Συγκριτική ωστόσο χρονολόγηση με αρχαιολογικά στοιχεία δεν μπορεί να γίνει με την ακρίβεια, η οποία απαιτείται. Δεν πρέπει να φαίνεται καθόλου απίστευτο, ότι οι δύο γραφές συνυπήρχαν, αλλά προς το παρόν είναι μία υπόθεσης, η οποία δεν μπορεί ακόμη να ελεγχτεί. Μόνον από τις ενδείξεις, που έχουμε προς το παρόν στην διάθεση μας, μπορούμε να πούμε ότι η Γραμμική Α΄ εξέλιπε περί το 1450 π.Χ. Άλλωστε και η σχέση μεταξύ των δύο συστημάτων είναι ασαφής.
Ούτε πρόκειται απλώς περί εξελίξεως των πρώτων εικονιστικών σημείων σε απλούστερα και ευκολότερα σχήματα, όπως υπεστήριξε ο G. Pugliese Caratelli (1945) συγκρίνοντας την μετάβαση από την Γοτθική στην Λατινική γραφή. Και αυτό, διότι μερικά σημεία της Γραμμικής Α΄ είναι πιο απλά από τα αντίστοιχα τους σημεία της Γραμμικής Β΄. Ο Evans υπέθεσε ότι η Γραμμική Β΄ ήταν ένα είδος βασιλικής ορθογραφίας, η οποία ανεπτύχθη από τους γραφείς του ανακτόρου και επομένως χρησιμοποιήθηκε μόνο στην Κνωσό.
Η θεωρία αυτή, όμως, διεψεύσθη από την ανακάλυψη των πινακίδων της Γραμμικής Β΄ στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το οργανωμένο σύστημα συμβόλων επάνω σε αγγεία της Εποχής του Χαλκού, που ευρέθησαν στους Γόννους και την Κυπάρισσο της Θεσσαλίας η οι πινακίδες από την Θήβα, που έφερε στο φως η σκαπάνη του Β. Άραβαντινού.55
Μήπως τελικά πρόκειται για δύο διαφορετικές διαλέκτους της ίδιας γλώσσης, όπως αποδεικνύεται από τις αποκρυπτογραφήσεις; Σύμφωνα με τον Μ. Τσικριτσή, η Γραμμική Α΄ ανταποκρίνεται σε μία αιολική διάλεκτο, ενώ η Γραμμική Β΄ στην δωρική, στοιχεία της οποίας έχει εντοπίσει η κ. Έφη Πολυγιαννάκη ήδη στον Δίσκο της Φαιστού. 56
Ίσως από την άλλη η χρονολογική επίλυση της ενάρξεως της Γραμμικής Β΄ και ο τόπος όπου αυτή γεννήθηκε να έλυνε το πρόβλημα της εξελίξεως της από την Γραμμική Α΄. Μία πρόταση είναι να στραφούμε στην περιοχή της Κύπρου. Την εποχή του χαλκού μια συγγενής γραφή, η Κυπρομινωϊκή, ήταν επίσης γνωστή στο νησί της Αφροδίτης. Το πιο σπουδαίο κέντρο αυτής της περιόδου είναι η πόλις Έγκωμη στην ανατολική ακτή της νήσου. Εδώ βρέθηκε ένα μικρό τμήμα μιας πινακίδας, που ανάγεται στις αρχές του 16ου π.Χ. αί. Εάν ο υπολογισμός είναι σωστός, τότε η Κυπρομινωϊκή είναι παλαιοτέρα της Γραμμικής Β΄. Τα σημεία της διαφέρουν από τα σημεία των άλλων Μινωικών γραφών, αλλά παρουσιάζουν μερικές ομοιότητες με σημεία της Γραμμικής Α΄.
Σύμφωνα με τους Evans, Sundwall, Daniel, και Furumark, η Κυπρομινωϊκή γραφή προήλθε από την Γραμμική Α΄. Ένα είδος γραφής, που μοιάζει με την Κυπρομινωϊκή, αλλά και που εύκολα διακρίνεται από αυτήν, ανακαλύφθηκε το 1960 στην αρχαία πόλη Ουγκαρίτ, στην σημερινή Ras-Samra, στις ακτές της Συρίας. Δίπλα στην κοινωνία της Ουγκαρίτ, η οποία σύμφωνα με ορισμένους μελετητές χρησιμοποιούσε ένα ιδιότυπο σφηνοειδές αλφάβητο για να γραφή την δική της σημιτική (;) γλώσσα, υπήρχε μία Κυπριακή αποικία, που χρησιμοποιούσε την γραφή της Μητροπόλεως της, ήδη από το 1600-1100 η 1050 π.Χ.57 Φαίνεται ότι η γένεσης της Ελληνικής γραφής ζυμώθηκε σε αυτά τα εδάφη.
Το 1964 οι ανασκαφές στην περιοχή Deir Alla της Ιορδανίας έφεραν στο φως ανάμεσα σε αλλά ευρήματα επιγραφές, οι οποίες θεωρήθηκαν Φιλισταιϊκές, επειδή θύμιζαν έντονα την Γραμμική Β΄ του Αιγιακού κόσμου. Σύμφωνα με τον Trude Dothan, διευθυντή του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, πολλοί υπέθεσαν τότε ότι οι Φιλισταίοι έφεραν μαζί τους, στα εδάφη, όπου μετανάστευσαν, την αιγιακή κληρονομιά τους.
Η ιδέα ήταν ελκυστική, αλλά απερρίφθη από τον Trude Dothan, εφ’ όσον οχι μόνον οι πινακίδες δεν είχαν αποκρυπτογραφηθεί, αλλά κυρίως επειδή αυτή η γραφή εξαφανίσθηκε τον 11ο περίπου π.Χ. αι., όταν ο κόσμος του Αιγαίου εισήλθε στην περίοδο του αναλφαβητισμού, που είναι συνώνυμη με τους Σκοτεινούς Αιώνες! 58 Ως απόδειξη των λεγομένων του ο καθηγητής Trude Dothan επικαλείται δύο σφραγίδες με Κυπρομυκήναϊκή της Υστέρας Εποχής του Χαλκού (1300-1100 π.Χ.), οι οποίες ευρέθησαν στο Ashdod και δεν έχουν ακόμη αποκρυπτογραφηθεί. Αλλά και η ίδια η γλώσσα των Φιλισταίων παραμένει ακατανόητη.
Θεώρησε λοιπόν ότι οι Κρήτες-Φιλισταίοι της περιοχής υιοθέτησαν αργότερα τον Χαναανιτικό πολιτισμό και την γλώσσα του. Και όμως οι νεώτερες έρευνες Ελλήνων και Εβραίων αρχαιολόγων στην περιοχή της Ιορδανίας και της Παλαιστίνης φέρνουν στο φως όλο και περισσότερα ευρήματα της Κρητομυκηναίκής κληρονομιάς στην περιοχή.
Αγνοώντας τα νεώτερα στοιχεία, η παλαιότερη έρευνα διετύπωσε το επιχείρημα ότι η γλώσσα της Γραμμικής Β΄ δύσκολα θα μπορούσε να θεωρηθεί Ελληνική, εφ’ όσον προφανώς είχε δεχθεί μέσω της Κύπρου επιδράσεις από τα παράλια της Φοινίκης, και άρα της σημιτικής γλώσσας. Το αυτό υποστηρίχτηκε και για την Κυπριακή. Βασικό επιχείρημα στην ανάπτυξη αυτής της θεωρίας ήταν ότι στην Κύπρο οι πινακίδες ήσαν ψημένες, όπως οι Βαβυλωνιακές και όχι άψητες όπως οι μυκηναϊκές. Το υλικό της γραφής οδήγησε προφανώς και τους Κυπρίους στην διαμόρφωση μιας σφηνοειδούς γραφής. Αν σε μία κοινωνία χρησιμοποιούσαν αποκλειστικά πηλό για την γραφή αυτή, δεν θα την διατηρούσαν στην μορφή αυτή επί πολύ καιρό. Η γραφή διατήρησε την μορφή της στην Ελλάδα, επειδή στα μέρη αυτά χρησιμοποιούσαν ίσως και κάποιο άλλο υλικό στην θέση του πηλού, επάνω στο οποίο έγραφαν με πέννα η πινέλο, χρησιμοποιώντας την μελάνη της σουπιάς. Η θεωρία αυτή επιβεβαιώθηκε πριν από λίγα χρόνια με την ανακάλυψη του αρχαιοτέρου τετραδίου του κόσμου.
Οι έρευνες, οι όποιες πραγματοποιήθηκαν από το Ινστιτούτο Ναυτικής Αρχαιολογίας κατά τα έτη 1984-1994, στο μυκηναϊκό ναυάγιο του Ουλουμπουρούν, στην αρχαία Αντίφελλο απέναντι από το Καστελλόριζο (σημ. Κάς Τουρκίας) έφεραν στο φως ανάμεσα σε άλλα πολύτιμα ευρήματα το αρχαιότερο βιβλίο του κόσμου, όπως χαρακτηρίσθηκε τότε. Το βιβλίο ή τετράδιο αποτελείτο από δύο ξύλινα πτυσσόμενα φύλλα ενωμένα με ελεφαντοστέϊνους αρμούς. Οϊ εσωτερικές επιφάνειες των φύλλων δημιουργούν κοιλότητες με ορθογώνιο περιχείλωμα, γεγονός που υποδεικνύει ότι γεμίζονται με κάποιο άλλο υλικό, προφανώς κερί, επάνω στο όποιο θα σκάλιζαν η θα χάρασσαν τα γράμματα. Άλλωστε και ο καθηγητής Αγαπητός Τσοπανάκης ερμηνεύει την ομηρική φράση «γράψας εν πινάκι πτυκτώ... σήματα λυγρά» τοιουτοτρόπως.
Ο πίνακας θα ήταν αλειμμένος με κερί η άλλο υλικό, επάνω στο όποιο θα μπορούσε ένα οξύ εργαλείο να χάραξη σημάδια. 59 Σύμφωνα με τον Τούρκο καθηγητή Kemal Pulak, επίκουρο καθηγητή Ανθρωπολογίας στο Ινστιτούτο Αρχαίας Ναυπηγικής του Πανεπιστημίου του Τέξας: οι πινακίδες αντιπροσωπεύουν τα πρωϊμότερα δείγματα τέτοιου τύπου πινακίδων και μπορούν να μας οδηγήσουν στην σκέψη ότι η γραφή ήταν περισσότερο διαδεδομένη από ό,τι πιστεύαμε μέχρι σήμερα... Η ανακάλυψη αλειμμένων με κερί ξύλινων πινακίδων γραφής, αποδεικνύει ότι η σχετική αναφορά από τον Όμηρο δεν ήταν αναχρονισμός». 60 Σύμφωνα μάλιστα με τότε δημοσίευμα της εφημερίδος Ελευθεροτυπίας, που επιμελήθηκαν οι Ν. Βαρδιάμπασης, Χρ. Ι. Πιττερός, Γ. Σακελλαράκης, Δ. Θεοφανοπούλου-Κόντου, Ι. Κ. Προμπονάς και Α. Μαζαράκης-Αίνιάν, στο ένα άκρο του «βιβλίου» σώζονται τρία σημεία της Γραμμικής Α΄.61 Το στοιχείο αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό, διότι πριν από δύο χρόνια Έλληνες δυστυχώς επιστήμονες άρχισαν να αμφισβητούν την καταγωγή του ναυαγίου γράφοντας ότι το πλοίο είχε ξεκινήσει από τις Συροπαλαιστινιακές ακτές και θεωρώντας το ανατολικής προελεύσεως. 62
Την ίδια στιγμή κατά την οποία το περιεχόμενο του πλοίου του 14ου η 13ου π.Χ. αι. έμοιαζε να εικονογραφεί τους λογιστικούς και οικονομικούς μυκηναϊκούς καταλόγους. Ανάμεσα στα ευρήματα περιλαμβάνονται ρητίνη τερεβίνθου, τάλαντα ύαλόπαστας τυρκουάζ και μωβ, αιγυπτιακός έβενος, αυγά στρουθοκαμήλου, ελεφαντοστό, κυπριακά αγγεία, χαναανιτικοί αμφορείς, σκαραβαίοι, χάνδρες από γυαλί, αχάτη, φαγεντιανή, κεχριμπάρι, δύο πυξίδες σε σχήμα πάπιας, καβούκι χελώνας, ίσως για την κατασκευή μιας λύρας τύπου χέλυος, ελιές, σταφύλια, ρόδια, κύμινο, κορίανδρο , σιτάρι, κριθάρι, ένας πίθος γεμάτος ελαιόλαδο, ήλεκτρο από την Βαλτική, χάλκινα ξίφη μυκηναϊκού και συριακού τύπου.
Και αν ακόμα δεν έχετε πεισθεί για την καταγωγή και προέλευση του πλοίου, αναφέρουμε ότι το κύριο φορτίο του πλοίου ήταν κυπριακός χαλκός σε τάλαντα βάρους 10 τόνων και 1 τόνος κασσιτέρου. Υπήρχαν δηλαδή μέταλλα σε αναλογία 10/1, με άλλα λόγια η ακριβής αναλογία σε περιεκτικότητα μετάλλων των ορειχάλκινων μυκηναϊκών οπλών. 63 Το σπουδαιότερο εύρημα όμως εξακολουθεί να είναι το πτυκτό πινάκιο, όχι μόνον διότι επιβεβαιώνει την Ομηρική παράδοση ,64 αλλά και διότι επαληθεύει τους ισχυρισμούς του Chadwick σχετικά με την ονομασία των γραφέων στην προϊστορική Κρήτη.
Και πράγματι, σε μία περίπτωση ευρίσκουμε κάποιους ανθρώπους με παρόμοιο επάγγελμα να χαρακτηρίζονται ως αλοιφοί η αλείπται, δηλαδή «ζωγράφοι» και όχι «γραφείς». Μία συνήθεια, η οποία θα επιβίωνε στην Ελληνική γλώσσα μέχρι και τους Μεταβυζαντινούς χρόνους στα έργα των Επτανησίων και Κρητών ζωγράφων: Δομήνικος εποίησε η έγραψε. Άλλωστε ο Όμηρος χρησιμοποιεί το ρήμα γράφω με την έννοια του χαράσσω και του κόβω. 66
Εάν δεχθούμε λοιπόν ότι υπήρχε κάποιο άλλο είδος γραφίδας, άρα ήταν διαφορετικός και ο όρος με τον όποιο δηλωνόταν η ενέργεια. Επί πλέον στα μυκηναϊκά κείμενα διασώζεται ακόμη μία έννοια, που ίσως ανταποκρίνεται σε αυτόν τον κλάδο: di-pte-ra-po-ro, διφθεραφόρος. Αποκαλούντο άραγε έτσι αυτοί, οι όποιοι μετέφεραν τα δέρματα ή και αυτοί οι οποίοι έγραφαν επάνω σε αυτά τα προϊστορικά τεφτέρια (αρχ. διφθέρες);67 Ίσως και να μην μάθουμε ποτέ. Γενικά φαίνεται ότι οι Μυκηναίοι δεν θεωρούσαν και τόσο σπουδαίο το επάγγελμα του γραφέα, όπως οι Αιγύπτιοι, που το είχαν θεοποιήσει. Οι γραφείς στην Αρχαία Αιγυπτιακή κοινωνία ήταν μια εξέχουσα τάξις επαγγελματιών.
Αυτήν την εξέχουσα τάξη συμβολίζουν και τα γνωστά αγάλματα των γραφέων, που παριστάνονται σε όκλάζουσα στάση με έναν ανοιγμένο πάπυρο πάνω στα σκέλη τους. Η γραφή ήταν ένα επάγγελμα για λίγους. Δεν επιτρεπόταν στον λαό να μιάνει τα θεία λόγια. Μήπως αυτή η μη έντονη προβολή του επαγγέλματος του γραφέα στην Μινωική και Μυκηναϊκή Ελλάδα, υποδεικνύει ακριβώς και το μικρό ποσοστό των αναλφάβητων, που υπήρχαν;
Ίσως έτσι να εξηγείται ακόμη και η πρόοδος στον τομέα της γλώσσας, μιας γλώσσας, που διαρκώς εξελίσσεται ανάλογα με τις ανάγκες της κάθε εποχής. Φθάνουμε έτσι στον 14ο π.Χ. αϊ. να έχουμε διαμορφώσει όχι μόνο γραμματική (κλίσεις, γένη, αριθμοί), αλλά και συντακτικό. Στην Κύπρο όμως φαίνεται ότι η εξέλιξις ήταν βραδύτερη, ίσως επειδή χρησιμοποιούσαν κυρίως πηλό.
Με μιαν όχι και τόσο αιχμηρή γραφίδα, το χάραγμα γίνεται γρηγορότερο και τα σημεία μικρότερα, μια σπουδαία οικονομία, όταν σκεφτεί κανείς πόσο ογκώδης είναι ο πηλός. Γι’ αυτό παρατηρείται ανάλογη τροποποίηση στην εξέλιξη της σφηνοειδούς γραφής και στην Βαβυλώνα.
Οι αρχικοί χαρακτήρες, που είναι ευδιάκριτα ιδεογράμματα, αργότερα γίνονται τυποποιημένα σχήματα αποτελούμενα από τρία μόνο σφηνοειδή αποτυπώματα. Με την θεωρία της αλλαγής της γραφικής ύλης φαίνεται να σύμφωνη και το γεγονός ότι στην Κύπρο έψηναν τις πήλινες πινακίδες και δεν τις ξέραιναν στον ήλιο μόνο, όπως γινόταν στις υπόλοιπες περιοχές της Ελλάδος. Οι Μυκηναίοι στην Ελλάδα, αφού έδιδαν σχήμα στον πηλό, τον εγχάρασσαν και τον άφηναν να ξεραθεί. Μέσα σε λίγες ώρες, ιδιαιτέρως το καλοκαίρι, οι πινακίδες ήσαν αρκετά σκληρές, ώστε να μπορούν να αποθηκευθούν, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα να προστεθεί άλλο κείμενο.
Η πυρκαγιά, που ξέσπασε στα ανάκτορα τον 15ο (;) π.Χ. αι., βοήθησε στο ψήσιμο και αρά στην διατήρηση τους. Κάποιες από τις πινακίδες όμως έγιναν με την πάροδο του χρόνου πολύ σαθρές. Κάποτε λοιπόν και ο ίδιος ο Evans, δοκίμασε μία δυσάρεστη έκπληξη. Ένα βράδυ άφησε μια σειρά πινακίδων, που μόλις είχε φέρει στο φως σε μία αποθήκη. Όλη την νύκτα έπεφτε ασταμάτητη βροχή. Στην οροφή της αποθήκης υπήρχαν κάποια ανοίγματα, με αποτέλεσμα να πέραση μέσα η βροχή και οι πινακίδες να γίνουν λάσπη. Ομοιοτρόπως έπρατταν προφανώς και οι Μυκηναίοι γραφείς, οι όποιοι ξαναχρησιμοποιούσαν τις πινακίδες λιώνοντας τον πηλό μέσα σε δοχεία με νερό. Βέβαια αυτή η τακτική των άοπτων πινακίδων στην συγκεκριμένη περίπτωση εξυπηρετούσε και έναν άλλο πιο πρακτικό σκοπό, την οικονομία χώρου στα αχανή λογιστικά αρχεία των Μυκηναϊκών ανακτόρων.
Ορισμένοι ερευνητές, παρ’ όλα αυτά, κρίνουν τα δεδομένα επιφανειακά και ακόπως καταλήγουν στο συμπέρασμα περί ανατολικής προελεύσεως της Ελληνικής γραφής. Τα πράγματα όμως είναι πολύ πιο πολύπλοκα. Σε όλες τις πόλεις που ευρίσκοντο στα παράλια της Φοινίκης ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος ο θρύλος του βασιλέως Κερέτ ή Κρετ, ο οποίος εθεωρείτο και ο μυθικός ιδρυτής της Φοινίκης. Το 1936, ο Claude F. A. Schaeffer δημοσίευσε στα πρακτικά των ανασκαφών του από την αποστολή στην Ras-Shamra, τρεις πινακίδες γραμμένες σε σφηνοειδή γραφή, οι οποίες αναφέρονται σε αυτόν τον θρύλο του βασιλέως Κερέτ.68 Στο πρώτο μέρος της πινακίδας Α΄, στους στίχους 39-41 αναφέρεται: Πατήρ του Κερέτ είναι ο θεός Ελ.
Ο Ελ είναι γνωστός και ως πατήρ της ανθρωπότητας. Ωστόσο παρά τις διαβεβαιώσεις του πατρός του, ο Κερέτ ανησυχεί τόσο για την έκβαση του πολεμικού αγώνος, τον όποιο ετοιμάζει όσο και για το μέλλον της φυλής του. Γι’ αυτό στο δεύτερο μέρος της πινακίδας, ο Κερέτ παρουσιάζεται να ανεβαίνει επάνω στην κορυφή ενός ανακτόρου για να προσφέρει θυσία στον θεό Sor-ΕΙ, στον θεό ταύρο και στον Βάαλ. Ζητεί την νίκη των κατοίκων της Σιδώνος κατά των εχθρών τους.
Η ιστορία του Κερέτ και τα λατρευτικά έθιμα, που εφαρμόζει στην περιοχή της Σιδώνος, μας θυμίζουν ασφαλώς τις τελετουργίες των Μινωικών ανακτόρων, αλλά και των Σουμερίων επάνω στα Ζιγκουράτ, τις βαθμιδωτές πυραμίδες της Ουρ. Ο Claude F. A. Schaeffer προσπάθησε να λύση τον γρίφο του θρύλου ετυμολογώντας το ίδιο το όνομα του Κερέτ. Αναφέρει λοιπόν: «Προσπαθώντας να ερμηνεύσουμε το όνομα του Κερέτ στα Εβραϊκά από την λέξι Krt, δεν βγαίνει κανένα νόημα, ακόμη και αν την διαβάσουμε ως Kφret, εφ’ όσον σημαίνει κόπτω, σκοτώνω τον εχθρό. Το αντίθετο συμβαίνει, εάν το μεταφράσουμε βάσει των Ελληνικών και το συνδέσουμε με την Μινωική θρησκεία (Κέρατος, δηλαδή Μίνως < μηνίσκος, πρβλ. μηνοειδή δίσκο Σελήνης U η κέρατα U)». Αναζητώντας κάποια λύση στον προβληματισμό του, ο Claude F. A. Schaeffer εστράφη στην Παλαιά Διαθήκη, όπου περιέργως το όνομα δεν απαντάται.
Το συνέδεσε λοιπόν με δύο άλλα Εθνικά επίθετα, τα όποια εμφανίζονται στην Άγια Γραφή, το Kerιty και Kerιtym, που μας παραπέμπουν σε δύο τόπους του Negeb, το Nιgeb-hak-Kerιty και το Nιgeb-Kaleb. Oι σχολιαστές της Αγίας Γραφής έχουν μεταφράσει την περιοχή του Nιgeb-hak-Kerιty ως το Κρητικό Nιgeb. Oι αρχαιολογικές ανασκαφές στην περιοχή έχουν πράγματι αποδείξει ότι υπήρχε κάποτε εκεί Μινωική αποικία, η ανάμνηση της οποίας διεσώθη σε αυτό το τοπωνύμιο ως τους ιστορικούς χρόνους. Σε αυτήν την περιοχή εγκαταστάθηκαν αργότερα και οι Φοίνικες. Πράγματι, o Rene Dussand, μελετώντας τα Χετιτικά αρχεία της Ουγκαρίτ, βρήκε στα κείμενα της Ras-Shamra (RHR, 1933, II, Ρ, 33) μία πληροφορία, που επιβεβαιώνει τα λεγόμενα του Ηροδότου ότι οι Φοίνικες ζούσαν αρχικά στα παράλια της Ερυθράς θαλάσσης.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα αποκαλύπτουν ότι οι Φοίνικες είχαν αρχικά εγκατασταθεί στην περιοχή του Negeb και γύρω από τον κόλπο του Έλάθ η Έλάδ, την περιοχή την οποία οι Εβραίοι αποκαλούν μέχρι σήμερα Έλιάδ.69 Ακόμη, όμως, και ο ίδιος o Claude F. A. Schaeffer μοιάζει να αμφιβάλει για το συμπέρασμα εις το όποιο καταλήγει γράφοντας τελικά ότι ο Κερέτ δεν έλκει το όνομα του από την Μινωική Κρήτη, αλλά είναι ένας Σιδώνιος ήρωας. Από την περιοχή της Σιδώνος, την μητρόπολη των Φοινίκων, προήλθε και το ίδιο το όνομα των Φοινίκων, σύμφωνα με μία εκδοχή, που προτείνει ο Stanislav Segert.
Η δε γλώσσα τους φαίνεται να προέρχεται από την περιοχή του Dor (Δωρ;) και του Akko, στην Βόρειο Παλαιστίνη, μέσω της Τύρου και της Σιδώνος!70 Και όμως τόσο η επίλυση της γενέσεως της Γραμμικής Β΄, όσο και του ιδίου του αλφαβήτου τελικά κρύβεται στην περιοχή του Nιgeb-hak-Kerιty. Η απάντηση στο ερώτημα για ποιο λόγο γεννήθηκε εκεί είναι απλή.
Οι επικοινωνιακές ανάγκες που δημιουργεί το ίδιο το εμπόριο πρέπει να οδήγησαν τελικά τους ανθρώπους στην ανακάλυψη της γραφής. Οι Μινωίτες, ένας λαός καθαρά εμπορικός, δεν θα μπορούσαν να πράξουν διαφορετικά. Οι επαφές τους με την Κύπρο, όπως απέδειξε σε πρόσφατο συνέδριο η κ. Marta Guzowska, είχαν ήδη ξεκινήσει από τους Μινωικούς χρόνους .71 Μπορούμε να πούμε ίσως ότι η ίδια η Κύπρος ήταν το μέρος, < όπου ζυμώθηκε και τελειοποιήθηκε η Ελληνική πρωτογραφή.
Ευρισκομένη λοιπόν κοντά στα παράλια της Φοινίκης η Κύπρος έπαιζε ένα ρόλο μάλλον διεθνιστικό, για να χρησιμοποιήσουμε έναν όρο του συρμού. Για τους ιδίους προφανώς λόγους γεννιέται στην Κύπρο και το Ελληνικό αλφάβητο, το όποιο έχει περάσει στην βιβλιογραφία ως φοινικικό. Και αυτό, διότι οι γλωσσολόγοι επαναπαυόμενοι στα πορίσματα των ιστορικών περί Σκοτεινών Αιώνων, θεώρησαν ότι οι Έλληνες είχαν ξεχάσει ακόμη και να γράφουν.
Αναφέρει σχετικά σ J. Ν. Coldstream: «Η πιο δυσάρεστη πλευρά των Ελληνικών Σκοτεινών Αιώνων ήταν ασφαλώς η απώλεια της γραφής. Μετά την καταστροφή των Μυκηναϊκών ανακτόρων λησμονήθηκε στην Ελλάδα η συλλαβική Γραμμική Β΄ γραφή, η οποία εξυπηρετούσε τις ανάγκες της μυκηναϊκής ανακτορικής διοικήσεως. Δεν γνωρίζουμε λοιπόν καμία Ελληνική επιγραφή έως την εποχή των πρώτων αλφαβητικών χαραγμάτων σε γεωμετρικά αγγεία, δηλαδή έως το 750 π.Χ.». Σε άλλο σημείο σημειώνει ειρωνικά: «Σχετικά με το θέμα του φωτισμού μπορούμε να πούμε ότι οι Σκοτεινοί Αιώνες διήρκεσαν ως τις αρχές του 7ου αι., διότι τότε εμφανίζονται τα πρώτα λυχνάρια μετά την Μυκηναϊκή Εποχή... Είναι πιθανόν ότι ως την εποχή, που διαδόθηκε η γραφή, δεν υπήρξε έντονη ανάγκη για τεχνητό φωτισμό, αφού η εστία έδινε αρκετό φως για το συμπόσιο, την απαγγελία, το γνέσιμο και την υφαντική» .72
Στην Ελλάδα των Γεωμετρικών χρόνων λοιπόν, η γραφή δεν ξεχάσθηκε σε καμία περίπτωση. Πρέπει με κάποιον τρόπο να επεβίωσε και να επέστρεψε ακόμη μία φορά επεξεργασμένη μέσω της Κύπρου. Το 1979 βρέθηκε στην θέση Σκάλες της Παλαιπάφου στον τάφο 49 της Γεωμετρικής- Αρχαϊκής εποχής, ένας οβελός, δηλαδή ένα σουβλί με την επιγραφή Οφέλτου στην Κυπροσυλλαβικη γραφή. Ειδικοί μελετητές χρονολόγησαν την επιγραφή, η οποία θεωρήθηκε τότε ως η πρωϊμότερα μαρτυρία της υπάρξεως της Ελληνικής γλώσσας στην Κύπρο, στα 1050 π.Χ.! Επάνω στον σιδερένιο οβελό έχει χαραχτεί σε κυπριακό συλλαβάριο το Ελληνικό όνομα Οφέλτης, στην γενική πτώση της Αρκαδικής διαλέκτου.
Σύμφωνα με την μυθολογική παράδοση, ο οικιστής της Πάφου ήταν ο Αγαπήνωρ από την Αρκαδία, ο όποιος επιστρέφοντας από τον Τρωικό πόλεμο, ναυάγησε στις ακτές της Κύπρου. Εκεί ίδρυσε την πόλη Πάφο και έκτισε ναό στην Αφροδίτη. 73 Η ανακάλυψη λοιπόν της επιγραφής αποδεικνύει κατά κάποιον τρόπον τον μύθο, ανάγοντας τον σε πραγματική ιστορία. Είναι ωστόσο αρκετοί αυτοί, που δεν παραδέχονται την χρονολόγηση του οβελού στον 11ο π.Χ. αί. και επιμένουν να χρονολογούν την επιγραφή στους Γεωμετρικούς χρόνους. 74
Ο μύθος περί φοινικικού αλφαβήτου
Πράγματι, για τρεις τουλάχιστον αιώνες (Σκοτεινοί χρόνοι), από την Ύπομυκηναϊκή έως και την πρώιμη γεωμετρική εποχή (1100-850 π.Χ.), δεν έχουμε γραπτά κείμενα. Θεωρείται λοιπόν ότι γύρω στον 10ο π.Χ. αι. Οι Έλληνες παίρνουν από τους Φοίνικες την συμφωνογραφική γραφή. Οι περισσότεροι λοιπόν ερευνητές θεωρούν ότι ως πρώτη ύλη του ελληνικού αλφαβήτου χρησίμευσε το βορειοσημιτικό συμφωνογραφικό αλφάβητο. Όπως διαπιστώνει όμως ο καθηγητής Γ. Μπαμπινιώτης, «το θέμα επί του οποίου υπάρχει πλήθος αλληλοσυγκρουόμενων θεωριών είναι η προέλευσης και η δημιουργία του ίδιου του φοινικικού συμφωνογραφικοό συστήματος, το όποιο ανάγεται στο πρωτοχαναανικό αλφάβητο του 1700 π.Χ. Άλλοι το ανάγουν στην αιγυπτιακή και σιναϊτική γραφή, άλλοι στην σουμεριακή, την βαβυλωνιακή η την ασσυριακή γραφή, άλλοι το συνδέουν με το κυπριακό συλλαβάριο, άλλοι με την χετιτική ιερογλυφική, την ιδεογραφική θεωρία η με την ουγκαριτική σφηνοειδή γραφή, ο Evans το συνδέει με τις μινωικές γραφές (Ιερογλυφικά και Γραμμική Α΄), άλλοι με την «ψευδοίερογλυφική» της Βίβλου, άλλοι με την θεωρία των προϊστορικών γεωμετρικών σημείων και άλλοι με άλλες αρχαιότερες γραφές» .75
Εμείς θα προσθέσουμε ακόμη έναν προβληματισμό σχετικά και με την ίδια την ύπαρξη των Φοινίκων, οι όποιοι, σύμφωνα με την εύστοχη παρατήρηση του καθηγητού Χρ. Ντούμα «είναι απλώς ένας μύθος η φαντάσματα» .76 Εάν όμως θελήσουμε να ερευνήσουμε τις ρίζες της «φοινικικής» θεωρίας, τότε θα πρέπει να γυρίσουμε πίσω περίπου 2.000 έτη, στον 1ο αι. μ.Χ. Τότε έζησε ο Ιώσηπος, ο Ιουδαίος επαναστάτης στρατηγός, ο οποίος παρεδόθη στους Ρωμαίους και εισήλθε στο στενό περιβάλλον της αυτοκρατορικής αυλής.
Ο Ιώσηπος, για να εξιλεωθεί ίσως απέναντι στους συμπατριώτες του για την προσχώρηση του στους Ρωμαίους, συνέγραψε το έργο «Ιουδαϊκή Αρχαιολογία» - μία παραποιημένη απόδοση της Παλαιάς Διαθήκης ουσιαστικά - με το όποιο όμως κατηγορούσε και υποβίβαζε τον ελληνικό πολιτισμό. Σε απάντηση ο Έλλην εξ Αλεξανδρείας ιστορικός Απίων συνέγραψε μία πραγματεία με την οποία απέκρουε τις συκοφαντίες του Ιωσήπου. Δυστυχώς η πραγματεία του Απίωνος, σε αντίθεση με το πλήρες έργο του Ιωσήπου, δεν διεσώθη.
Ο δε Ιώσηπος φρόντισε μάλιστα να συγγράψει μία νέα πραγματεία με τίτλο «Κατά Απίωνος». Από το έργο αυτό προέρχεται το παρακάτω απόσπασμα:
«Οι Έλληνες είναι από τους λαούς, που έμαθαν πολύ αργά και μετά δυσκολίας να γράφουν. Ακόμη κι εκείνοι, που ισχυρίζονται ότι χρησιμοποιούσαν την γραφή από παλιά, υπερηφανεύονται ότι την έμαθαν από τους Φοίνικες και τον Κάδμο.
Αλλά ούτε από εκείνη την εποχή έχει κανείς να παρουσίαση επιγραφές, που να έχουν σωθεί σε ναούς ή άλλα δημόσια μνημεία, ώστε να αμφισβητείται ακόμη και το κατά πόσο εκείνοι, που πήραν μέρος στον Τρωικό Πόλεμο, χρησιμοποιούσαν, μολονότι πολύ αργότερα, τα γράμματα, ενώ η αληθινή και επικρατούσα άποψη είναι ότι μάλλον αγνοούσαν την σύγχρονη χρήση των γραμμάτων.
Όλοι οι Έλληνες ανεξαιρέτως θεωρούν οτι δεν υπάρχει αρχαιότερο συγγραφικό έργο από τα ποιήματα του Όμηρου.
Αυτός όμως φαίνεται πως έζησε πολύ αργότερα από την εποχή των Τρωικών, ενώ ταυτόχρονα λέγεται γι’ αυτόν ότι δεν άφησε την ποίηση του γραπτώς, αλλά αυτή διεσώθη στα άσματα και κατεγράφη αργότερα. Αυτός είναι και ο λόγος, που υπάρχουν τόσες αντιφάσεις στο έργο του».
Να λοιπόν που ευρίσκονται οι ρίζες της περί φοινικικών γραμμάτων θεωρίας, αλλά ακόμα και οι απαρχές του ομηρικού ζητήματος. Ευτυχώς στις ήμερες μας, και παρά τις λυσσαλέες αντιδράσεις, επιχειρείται μία προσπάθεια ανατροπής αυτής της θεωρίας, της εχούσης ήδη ηλικίας 2.000 ετών, με βάση τα νεώτερα αρχαιολογικά τεκμήρια.
Η νεωτέρα έρευνα έχει αρχίσει πράγματι όλο και περισσότερο να αμφισβητεί την προέλευση του αλφαβήτου από τους Φοίνικες. Ο Andre Lemaire, διευθυντής του τομέα αρχαίας ιστορίας και φιλολογίας στο Παρίσι, αναζητεί τις ρίζες του αλφαβήτου στην Αίγυπτο.
Στηριζόμενος από την μία στο απόσπασμα από την Ιστορία των Φοινίκων του Φίλωνος από την Βίβλο, που διασώζει ο Ευσέβιος της Καισαρείας, όπου αναφέρεται ότι αυτός, ο οποίος ανακάλυψε τα γράμματα ήταν ο Θευθ, και από την άλλη στον Τάκιτο, θεωρεί ότι δεν ανακάλυψαν πρώτοι το αλφάβητο οι Φοίνικες. 77
Αυτοί απλώς διαμεσολάβησαν στην μεταφορά του αλφαβήτου από την Αίγυπτο μέσω των Υκξώς και την διέδωσαν έπειτα χάρις στην θαλασσοκρατορία τους σε ολόκληρη την Μεσόγειο... Το να αποδώσουμε όμως την αλφαβητική γραφή στους Ύκξώς είναι, όπως παραδέχεται και σ ίδιος, σαν να εξηγούμε το obscurum per obscurium (το σκοτεινό με σκοτεινό, δηλ. τον γρίφο με γρίφο). «Όπως όλα τα γενεσιουργά προβλήματα, η ανακάλυψις του αλφαβήτου μας διαφεύγει, ενώ και η ίδια η γνώσις μας για τους Υκξώς παραμένει περιορισμένη και προβληματική. 78
Τόσο στην Αίγυπτο, όσο και στην Παλαιστίνη ωστόσο, τα αρχαιολογικά και τα επιγραφικά δεδομένα, όχι μόνον δεν μας επιτρέπουν μια λεπτομερή ιστορική προσέγγιση, αλλά και μας δημιουργούν ακόμη πιο σοβαρά χρονολογικά προβλήματα. Ας δούμε λοιπόν αυτά τα ευρήματα, που μας επιτρέπουν να ομιλούμε για αλφαβητική γραφή στα εδάφη της Παλαιστίνης και του σημερινού Ισραήλ.
Το πρώτο είναι η επιγραφή επάνω σε ένα εγχειρίδιο μάλλον αιγιακής τεχνοτροπίας από το Lakish, το οποίο χρονολογείται βάσει των αρχαιολογικών συνευρεμένων περί το έτος 1.600 π.Χ. Ακολουθεί το ενεπίγραφο όστρακο μιας φιάλης από το Gιzer, μαζί με σημάδια κεραμέων, που κατατάσσεται γενικώς στην ίδια περίοδο βάσει παλαιογραφικών στοιχείων.
Αβέβαιη ωστόσο παραμένει η χρονολόγηση της ασβεστολιθικής πλάκας από το Sichern (Σίκιμα) καθώς και του ενεπίγραφου οστράκου από το Tell-Nagida, νοτιοδυτικούς του Lakish. Οι ανασκαφές στα θρυλικά ορυχεία του Σινά έδωσαν επίσης 45 πρωτοσιναϊτικές επιγραφές, οι οποίες χρονολογήθηκαν ανάμεσα στα 1850-1500 π.Χ. βάσει των αντιστοίχων Αιγυπτιακών επιγραφών, οι όποιες ήσαν ανάμεσα στα συνευρήματα.
Τα αρχεία, που ευρέθησαν στο Σινά, δείχνουν ότι είχαν κάποια διοικητική σημασία στις εξερευνητικές αποστολές στα ορυχεία, διότι δεν πρόκειται για άπλα γραφήματα, αλλά για πραγματικά μνημεία λόγου. Ο Andre Lemaire βάσει όλων αυτών των προβληματισμών θεωρεί τελικά ότι η αλφαβητική γραφή γεννήθηκε τον 11ο π.Χ. αι., έπειτα από την πολιτική παρακμή των Αιγυπτίων.
Η γραφή των Υκξώς, τους οποίους ο συγγραφεύς προφανώς θεωρεί σημιτικής καταγωγής, υιοθετείται τότε ως «εθνική» γραφή από τους βασιλείς των Εβραίων, των Φοινίκων, και των Άραμαίων.79 Όμως τον 11ο αι., ούτε καν η Βίβλος τολμά να αναφερθεί σε Εβραϊκό βασίλειο. Με αυτήν την θεωρία μοιάζει να συνδέεται και η περίφημη αλφαβητική πινακίδα του Wόrzburg, η οποία θεωρείται πρωϊμότερη του 8ου π.Χ. αι.
Για την προέλευση της πινακίδας υπάρχουν μόνο γενικές πληροφορίες, ότι η πινακίδα προέρχεται μαζί με τρία (3) ακόμα πλήρως ταυτόσημα κομμάτια από το αιγυπτιακό Φαγιούμ. Ορισμένοι ερευνητές θεωρούν ότι με αυτήν την χάλκινη πινακίδα τεκμηριώνεται το πρώτο βήμα για το δάνειο του φοινικικού σχεδίου από το ελληνικό αλφάβητο. Πρέπει να τονίσουμε ωστόσο ότι η γνησιότητα αυτών των πινακίδων αμφισβητείται .80
Μελετώντας τον συγκριτικό πίνακα με τα ιερογλυφικά σύμβολα βλέπουμε από την άλλη τις ομοιότητες του φερομένου ως αλφαβήτου των Υκξώς με το Κρητικό και το Αιγυπτιακό και τελικά με το Φιλισταιϊκό. Μήπως λοιπόν τελικά οι Υκξώς δεν ήσαν παρά οι πρώτοι Λαοί της Θαλάσσης, οι οποίοι κατέκτησαν την Αίγυπτο; Γνωρίζουμε ότι ορμητήριο των Υκξώς (Ιξός) ήταν η Χαναάν, η σημερινή Συρία, στην οποία όμως είχαν εγκατασταθεί οι Μινωίτες ήδη από την 2α π.Χ. χιλιετία. Ενδεχομένως λοιπόν οι Μινωίτες αυτοί να συνέπραξαν και με άλλα εντόπια φύλα, και να συμμετείχαν στην επιχείρηση κατά της Αιγύπτου. Άρα δυνάμεθα να εικάσουμε ότι υπήρξαν μινωικές επιρροές στην εξέλιξη της γραφής στην περιοχή.
Σύμφωνα με τον καθηγητή D. Diringer, το σημιτικό σύστημα γραφής επινοήθηκε μεν και καλλιεργήθηκε στην Παλαιστίνη και την Συρία, αλλά εδέχθη και επιδράσεις παλαιοτέρων συστημάτων του αιγυπτιακού, του σφηνοειδούς, του κρητικού και ίσως των προϊστορικών γεωμετρικών σημείων. Είναι απίθανο να μην προηγήθησαν των επινοητών της σημιτικής γραφής άλλοι, όπως είναι εξαιρετικά απίθανο ότι ένα αλφάβητο, που επινοήθηκε στην Παλαιστίνη ή στην Συρία την 2η π.Χ. χιλιετία έμεινε ανεπηρέαστο από τις γραφές της Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας ή της Κρήτης. Και η σύλληψη της συμφωνογραφικής γραφής και η αρχή της άκροφωνίας (αν ίσχυε στο πρωτοσημιτικό αλφάβητο) μπορεί να είναι δάνεια από την Αίγυπτο. Ίχνη της επιδράσεως της βαβυλωνιακής γραφής μπορούν να διαπιστωθούν στις ονομασίες ορισμένων γραμμάτων. Η επίδραση της κρητικής γραφής και μερικών προϊστορικών γεωμετρικών σημείων μπορεί να είναι καθαρώς εξωτερική, να επέδρασαν δηλαδή μόνο στην μορφή ορισμένων γραμμάτων. 81
Θεωρούμε ότι όταν κάποτε αποκρυπτογραφηθεί πλήρως η Κρητική και Φιλισταιϊκή Ιερογλυφική γραφή, θα διαπιστωθεί ότι η επίδρασης δεν είναι μόνον εξωτερική. Ως τότε έχουμε ακόμη αρκετό δρόμο. Δυστυχώς ο επιστημονικός νους εγκλωβισμένος στα τετριμμένα και γενικώς αποδεκτά συμπεράσματα παγιδεύεται συχνά στο παιγνίδι του φοινικίζειν, επηρεασμένος και από το περίφημο χωρίο του Ηροδότου (Ε, 57-58) περί Φοινικηίων η Καδμηίων Γραμμάτων, που τελικά όσον αφορά στον πρώτο επιθετικό προσδιορισμό (φοινικήια), ίσως και να δηλώνει απλώς τον τρόπο γραφής με πορφυρή μελανή.
Πολλοί μάλιστα σπεύδουν να χαρακτηρίσουν ακόμη και τον Κάδμο ως φοινικικό ήρωα, 82 αγνοώντας την βοιωτική παράδοση, που τον θεωρούσε γιο του αυτόχθονος Θηβαίου ήρωα Ωγύγου, ο οποίος προϋπήρξε χρονολογικώς του κατακλυσμού του Δευκαλίωνος, βάσει των αρχαίων αντιλήψεων. 83
Αλλά ακόμη και στην εκδοχή, που θεωρείται υιός του Αγήνορος και της Τηλέφασσας η Αργιόπης, ο Φοίνιξ, ο επώνυμος ήρωας της Φοινίκης, ο Κίλιξ και η Ευρώπη, είναι αδέλφια του Κάδμου.
Οι δε διδάσκαλοι του αλφαβήτου, οι Γεφυραΐοι, όπως τους αποκαλεί ο Ηρόδοτος, έρχονται μαζί με τον Κάδμο από την Φοινίκη.
Όπως διαπιστώνει χαρακτηριστικά ο Ι. Σταματάκος, «ούτος (ο Κάδμος) κατά την παράδοσιν, μετέφερεν εκ Φοινίκης εις την Ελλάδα το πάλαιαν έλληνικόν άλφάβητον εκ 16 γραμμάτων, α δια τούτο και φοινικήια γράμματα εκκαλούντο και βραδύτερον ηυξήθησαν εις 24 δια της προσθήκης των οκτώ Ιωνικών γραμμάτων (Η, Ω, Θ, Φ, Χ, Ζ, Ξ, Ψ).84
Η ίδια η προσαρμογή της γλώσσης δηλαδή μοιάζει να είναι αποτέλεσμα της ανάγκης, που γεννάει η επικοινωνία μέσω των εμπορικών επαφών.
Και στην περίπτωση που παραδίδει o Andre Lemaire, εάν εξετάσουμε με καθαρό νου τα δεδομένα, διαπιστώνουμε ότι είναι πολύ πιο πιθανόν τα αρχεία του Σινά να είναι τελικά αποτέλεσμα της συνεργασίας των Αιγυπτίων και των Υκξώς με τους Κεφτι (Κρήτες η Φιλισταίους), που είχαν κοινά συμφέροντα στην περιοχή.
Η δε δημιουργία του αλφαβήτου είναι και αυτή δημιούργημα πολυετών προσπαθειών. Είναι αδύνατον το πρωτεϊκό και απλό συνάμα αλφαβητικό σύστημα της γλώσσης να διαμορφώθηκε μέσα σε μερικές δεκαετίες.
Η ίδια η ομηρική γλώσσα με τις λέξεις των Μυκηναϊκών κειμένων, που διατηρούνται ζωντανές στον λόγο του έπους, αποδεικνύει – θεωρούμε - όχι μόνον το ότι η γλώσσα δεν ξεχάσθηκε, αλλά και την Ελληνικότητα της Κυπρομινωϊκής, που επιβιώνει μαζί με τους ομηρισμούς στην σύγχρονη, αλλά πάντοτε αρχαία, Κυπριακή γλώσσα.
Η σύγχρονη έρευνα άλλωστε παρουσιάζει την τάσι να αναζητά στην Κύπρο τον σταθμό μεταβάσεως της Φοινικικής γλώσσης στην Ελλάδα. Η Maria Giulia Amadasi Guzzo, αναφέρει ανάμεσα σε άλλους τόπους και την Κύπρο και αυτό, διότι υπήρχε στο νησί και κυρίως στο Κίτιο έντονη Φοινικική παρουσία. 85 Δυστυχώς δεν φαίνεται να γνωρίζει την ύπαρξη του οβελού από τις Σκάλες της Παλαιπάφου, μολονότι η ίδια σε άλλο σημείο της μελέτης της αναφέρει οτι ένα Κρητικό ιδίωμα προερχόμενο από την Κρητική συλλαβική γραφή χρησιμοποιείτο στο νησί της Αφροδίτης και την 1η χιλιετία π.Χ. Και αυτό διότι, όπως η ίδια παραδέχεται παρακάτω, κατά την διάρκεια της εποχής του χαλκού, οι Φοίνικες χρησιμοποιούσαν ένα αλφάβητο διαφορετικό από αυτό της 1ης χιλιετίας, όπως το γνωρίζουμε.
Υποστηρίζει μάλιστα ότι επρόκειτο για έναν τοπικό κώδικα επικοινωνίας στην περιοχή, εφ’ όσον εκείνη την περίοδο η διεθνής γλώσσα επικοινωνίας στην Εγγύς Ανατολή ήταν η Άκκαδική (;). Για την ιστορία να υπενθυμίσουμε ότι στην περίοδο αυτήν έχουν ήδη αρχίσει οι επαφές του Μινωικού κόσμου με την περιοχή.
Άλλωστε και η παλαιότερη έρευνα θεωρούσε βάσει των αρχαίων πηγών ότι οι ίδιοι οι Φοίνικες είχαν προσαρμοσθεί σε άλλα συστήματα γραφής, που προϋπήρχαν του δικού τους. Και ο ίδιος ο Evans μάλιστα είχε διατυπώσει την θεωρία ότι οι Φοίνικες παρέλαβαν από τους Κρήτες αποίκους, που είχαν αποικίσει τα εδάφη της Παλαιστίνης, την γραφή.
Την ίδια εποχή, ο Ρενέ Ντύσω διετύπωσε την άποψη ότι οι Φοίνικες είχαν παραλάβει από πολύ νωρίς το αλφάβητο από τους Έλληνες, οι όποιοι το είχαν διαμορφώσει από την Κρητομυκηναϊκή γραφή .86 Οι διατυπώσεις τους αμφισβητούντα ως γλωσσολογικές θεωρήσεις. Τα τελευταία χρόνια όμως και χάρις στις έρευνες των καθηγητών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Αθ. Παπαδοπούλου και Λ. Κοντορλή-Παπαδοπούλου στην περιοχή της Παλαιστίνης και της Ιορδανίας, οι γλωσσολογικές θεωρίες φαίνεται να επιβεβαιώνονται από τα κρητομυκηναϊκα αρχαιολογικά ευρήματα .87
Στην επιγραφή της Νόρα, αναφέρεται το τοπωνύμιο Tarshish, ένα μακρινό λιμάνι, από όπου ο βασιλεύς Άχιράμ προμηθεύθηκε , σύμφωνα με την Παλαιά Διαθήκη (Α΄ Βασιλειών, Χ, 22) κάποτε χρυσό, ασήμι, ελεφαντοστό, πιθήκους και παγώνια. Η Tarshish ταυτίσθηκε από ορισμένους μελετητές με την Ταρτησσό, που αναφέρει σ Ηρόδοτος, καθώς και με το λιμάνι των Γαδείρων .89 Βάσει αυτών των στοιχείων ο J.-N.Coldstream θεωρεί ότι θα πρέπει κάποτε να αναζητήσουμε έναν πρωϊμότερα του 9ου π.Χ. αι. εμπορικό σταθμό στην περιοχή. Σε αυτήν την ιστορική-αρχαιολογική πλάνη, φαίνεται να μας οδηγεί μια σειρά συγκυριών.
Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης 90 περιγράφοντας το ταξίδι του Ηρακλέους στην χώρα του Γηρυόνη, αναφέρει ότι κατευθυνόμενος ο Ηρακλής προς την νήσο Έρύθεια, αφού διέπλευσε πρώτα μεγάλο μέρος των βορειοαφρικανικών ακτών, έφθασε κοντά στα Γάδειρα. Την γνώσι αυτή των Ελλήνων καπηλεύτηκαν αργότερα οι Φοίνικες, όπως τονίζει ο Στράβων: «τον ίβηρικόν πλούτον, εφ’ ον Ηρακλής εστράτευσε και οι Φοίνικες ύστερον, οιπερ και κατέσχον την πλείστην αρχήν».91
Αργότερα βάσει των αρχαίων πηγών, oι Tύριοι ίδρυσαν εκεί έναν ναό αφιερωμένο στον Ηρακλή, τον όποιον απεκάλεσαν Μέλκαρτ. Η μετάλλαξης του ονόματος του θρυλικού Έλληνας ήρωα, οφείλεται στην άγνοια της Ελληνικής γλώσσης από την πλευρά των Φοινίκων. Εάν διαβάσουμε το όνομα του Μέλκαρτ από τα δεξιά προς τα αριστερά, δηλαδή επί τα λαιά, βλέπουμε να σχηματίζεται το όνομα του Ηρακλέους.
Σύμφωνα με τον αείμνηστο επιγραφολόγο Α.-Σ.Άρβανιτόπουλο, η γραφή επί τα λαιά, είναι ο αρχαιότερος τρόπος γραφής. Τον τρόπο αυτόν της γραφής, συνεχίζει ο καθηγητής, είχαν ανέκαθεν και μονίμως οι Έλληνες της Κύπρου στο επιχώριο συλλαβικό αλφάβητο, καθώς και οι Φοίνικες, που τον κληροδότησαν στους διαδόχους και στους συγγενικούς προς αυτούς λαούς. 92 Γι’ αυτόν ίσως τον λόγο παρατηρείται και αυτή η ομοιότητα στην φορά των γραμμάτων στις αρχαιότερες Ελληνικές και Φοινικικές επιγραφές. 93 Σύμφωνα με τον Αρβανιτόπουλο, οι Έλληνες εγκατέλειψαν πολύ νωρίς αυτόν τον τρόπο γραφής, διότι παρατήρησαν ότι ήταν δυσχερής και επίπονος τόσο για τα χέρια όσο και για την όραση. Σε αυτό τους καθοδήγησε ακόμη μία φορά η ατέρμονη παρατήρηση της φύσεως.
Βλέποντας τον τρόπο με τον οποίο ο αροτριών βους, μετά τον σχηματισμό της πρώτης αύλακος στο χωράφι, εκτελούσε και τις υπόλοιπες κάνοντας στροφή στο τέρμα καθεμιάς αύλακος, άρχισαν να γράφουν βουστροφηδόν. Καθώς έγραφαν κατ’ αυτόν τον τρόπο οι Έλληνες, παρατήρησαν ότι η εξ αριστερών προς τα δεξιά γραφή διευκόλυνε σε μεγάλο βαθμό και την όραση και το χέρι. Γι’ αυτό έμειναν σταθεροί σε αυτόν τον τρόπο γραφής από τα 550 π.Χ. Αυτόν τον τρόπο διδάχτηκαν από τους Έλληνες και εξακολουθούν να χρησιμοποιούν μέχρι σήμερα, σύμφωνα με τον καθηγητή Αρβανιτόπουλο, όλοι οι πολιτισμένοι λαοί. Αυτήν την νέα, αλλά τόσο παλαιά μέθοδο με την οποία γράφουμε εμείς μέχρι σήμερα, οι αρχαίοι Έλληνες την ονόμαζαν «ες ευθύ». 94
Ένα από τα πλέον ισχυρά επιχειρήματα των «φοινικιστών» περί προϋπάρξεως της φοινικικής γραφής είναι η χρονολόγηση των παλαιοτέρων επιγραφών των Γεωμετρικών χρόνων, οι οποίες έχουν βρεθεί επί των Ελληνικών εδαφών. Σύμφωνα με τον J.-N. Coldstream, πρέπει να φαντασθούμε ότι σε κάποιο μέρος κάποιος αγράμματος, μέχρι τότε, Έλληνας αποστήθισε τα ονόματα των φοινικικών γραμμάτων, επαναλαμβάνοντας τα με την σειρά, που τα άκουσε και έμαθε να συνδέει το κάθε όνομα με ένα από τα σύμβολα, που ζωγράφισε ο Φοίνιξ δάσκαλος του.
Γρήγορα πρέπει να κατάλαβε την αρχή της ακροφωνίας, σύμφωνα με την οποία κάθε σύμβολο εκπροσωπεί τον πρώτο ήχο του ονόματος στο οποίο αναφέρεται: π.χ. β για το μπετ, γ για το γκίμελ, δ για το dα-λετ... Μας ενδιαφέρει, συνεχίζει σε άλλο σημείο, η συνεχής γραφή των χαραγμάτων επάνω σε αγγεία και όχι η γραφή των μνημειακών επιγραφών σε λίθο, γιατί εξ αρχής υποθέσαμε την παρουσία ενός Φοίνικα δασκάλου .95
Οι αρχαιότερες αποδείξεις περί υπάρξεως Ελληνικού αλφαβήτου είναι Ευβοϊκού τύπου και τοποθετούνται γύρω στον 8ο π.Χ. αι., έπονται δηλαδή κατά έναν αιώνα των φοινικικών. Ανάμεσα σε αυτά τα ευρήματα περιλαμβάνονται η οινοχόη του Δίπυλου (740 π.Χ. περ.),96 η επιγραφή από την αρχαϊκή Ελληνική αποικία στις Πιθηκούσες (Ισχία), η οποία χρονολογείται ανάμεσα στα 740 και 730-720 π.Χ., το περίφημο κύπελλο του Νέστορος, καθώς και κάποια όστρακα από το Λευκαντί, που χρονολογούνται γύρω στα 750 π.Χ. η και ακόμη παλαιότερα, αν και αυτή η χρονολόγηση, σύμφωνα με την Maria Giulia Amadasi Guzzo, είναι υποθετική. 97 Ανάμεσα σε αυτά τα ευρήματα περιλαμβάνεται μια παράξενη ανακάλυψη των τελευταίων χρόνων στην νεκρόπολη της Osteria dell'Osa.
Πρόκειται για μια ελληνική επιγραφή γραμμένη με το ευβοϊκό αλφάβητο, η οποία βρέθηκε χαραγμένη επάνω σε ένα αγγείο μάλλον εντόπιας τεχνοτροπίας, το όποιο χρονολογείται πριν από το 750 π.Χ. Σύμφωνα με την Maria Giulia Amadasi Guzzo, το εύρημα αυτό αποδεικνύει ότι πριν από τον Ελληνικό αποικισμό στις Πιθηκούσες, γύρω στα 770 π.Χ., το ευβοϊκό αλφάβητο είχε ήδη φθάσει στην περιοχή των Cabii, χάρις στο εμπόριο με την Κομπανία, με την περιοχή οπού θα ιδρύεται η αποικία των Κυμαίων. Ένα εμπόριο που είχε αναπτυχθεί απ’ ευθείας ανάμεσα στους ντόπιους και τους κατοίκους της Εύβοιας. Η επιγραφή στο αγγείο έχει φορά από τα αριστερά προς τα δεξιά, γεγονός που μας επιτρέπει να υποθέσουμε την υιοθέτηση μιας αλφαβητικής γραφής το λιγότερο στο πρώτο μισό του 8ου π.Χ. αι., εάν όχι ακόμη παλαιότερα. Και εφ’ όσον πρόκειται για γραφή Ευβοϊκού τύπου, μπορούμε να υποθέσουμε ότι το αλφάβητο είχε τότε υιοθετηθεί από τους Ευβοείς.
Μάλιστα κάποιοι μελετητές αναζητούν την προέλευση του Ελληνικού αλφαβήτου στην Δύση εξ αιτίας του ευρήματος από την Osteria dell'Osa.98 Βάσει λοιπόν αυτού του στοιχείου, η Maria Giulia Amadasi Guzzo, θεωρεί ότι οι Έλληνες έμαθαν να γράφουν στο πρώτο τέταρτο του 8ου π.Χ. αι., και ότι οι Ευβοείς ήσαν οι πρώτοι που υιοθέτησαν το φοινικικό αλφάβητο. Η παλαιότερη έρευνα, κυρίως βάσει των μελετών του Ρ. Κ. Me Carter, είχε προτείνει ως χρονολογία διαδόσεως της φοινικικής γραφής το 1100 π.Χ. Η παρατήρηση αυτή οφείλετε στις ομοιότητες, που είχαν σημειωθεί ανάμεσα στο σχήμα των γραμμάτων των αρχαιοτέρων Ελληνικών επιγραφών και κάποιων άλλων, οι οποίες ευρέθησαν στην Παλαιστίνη, των λεγομένων χαναανιτικών η πρωτοχαναανιτικών, που χρονολογούνται γύρω στον 12ο -11ο αι. π.Χ. 100 Πρόκειται για την επιγραφή στο όστρακο του Izbet Sartah, και της φιάλης του Qubur el-Walaideh. Σε αυτές τις επιγραφές, η φορά των γραμμάτων δεν είναι πλέον από τα δεξιά προς τα αριστερά και το σχήμα τους δεν είναι σταθερό.
Κι όμως η προσεκτική και συγκριτική μελέτη των γραμμάτων επί των επιγραφών αποδεικνύει ότι πρόκειται για την αρχαία προευκλείδειο γραφή. Άλλωστε και οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες, αποκαλούσαν τα προευκλείδεια Ελληνικά «γράμματα αρχαία». Αναφέρεται στα Σχόλια εις την Γραμματικήν Τέχνην του Διονυσίου του Θρακός ότι αυτήν την διαίρεση είχε εκτελέσει ο Απολλώνιος ο Μεσσηνίας. Σχετικά μάλιστα με την τελειότητα αυτών των αρχαίων γραμμάτων, λεγόταν ότι είχε επιμεληθεί του κάλλους τους ο ίδιος ο Πυθαγόρας, «εκ της κατά γεωμετρίαν γραμμής, ρυθμίσας αυτά γωνίας και περιφερείαις και ευθείαις».101
Η Maria Giulia Amadasi Guzzo, θεωρεί ότι η παλαιοτέρα Ελληνική γραφή εμφανίζεται στην Ελλάδα περί τον 8ο αι. π.Χ., γεγονός που επιβεβαιώνει, σύμφωνα με την άποψη της, και η φιλολογική παράδοση. Έτσι οι πρώτοι νικητές των Ολυμπιακών αγώνων εμφανίζονται στα 776 π.Χ. Οι πρώτοι νόμοι συντάσσονται από τον Ζάλευκο και τον Δράκοντα τον 7ο π.Χ. αι., και τα Ομηρικά έπη τοποθετούνται βάσει φιλολογικής αναλύσεως στον 8ο π.Χ. αι. 102
Δυστυχώς τα δύο τουλάχιστον από τα τρία αυτά επιχειρήματα, επάνω στα όποια έχει στηριχτεί η επιστήμη του «φοινικίζειν» είναι άπλα μυθεύματα. Ας τα εξετάσουμε προσεκτικά. Οι πρώτοι νικητές των Ολυμπιακών αγώνων εμφανίζονται, σύμφωνα με την παράδοση, στα 776 π.Χ. Τόσο αυτή η χρονολόγηση, όσο και η εξέλιξη της Ολυμπίας αυτήν την περίοδο σε πανελλήνιο ιερό, οφείλετε σε μία συμφωνία, που συνήψε ο βασιλεύς της Ηλείας Ίφιτος με τον Σπαρτιάτη νομοθέτη Λυκούργο και τον Πισάτη βασιλέα Κλεισθένη. Με την συνθήκη αυτή, της οποίας το κείμενο εγράφη σε έναν δίσκο και φυλάσσονταν στο Ηραίο, συμφωνήθηκε η εκεχειρία, η θεόσταλτη ειρήνη. Ο λόγος ήταν οι συχνές συγκρούσεις ανάμεσα στους Ηλείους και τους Πισάτες για τον έλεγχο των Ολυμπιακών αγώνων, που σαφώς απέφερε και οικονομικά οφέλη. Σύμφωνα με την παράδοση, οι αγώνες αρχίζουν το έτος 776 π.Χ. με ένα μοναδικό αγώνισμα, τον δρόμο του ενός σταδίου, στο όποιο κέρδισε ο Ηλείος Κόροιβος.
Η γνησιότητα του καταλόγου των Ολυμπιονικών, που συνέταξε το 400 π.Χ. ο Ιππίας ο Ηλείος, αμφισβητήθηκε ήδη στην αρχαιότητα. Αν σκεφθούμε το πλήθος των αγωνισμάτων, που περιγράφει ο Όμηρος στα έπη του και συγκεκριμένα στα άθλα επί Πατρόκλω, μας παραξενεύει το γεγονός ότι τον 8ο π.Χ. αι. διεξάγετε μόνον ένα αγώνισμα, αυτό του δρόμου. Επίσης, είναι ακατανόητο το ότι στον κατάλογο του Ίππίου η ιπποδρομία αρχίζει με το τέθριππο και όχι με την συνωρίδα, διότι το ευκίνητο αυτό άρμα είναι σύνηθες όχημα της αρχούσης τάξεως και μόνο αυτό το είδος υπήρχε βάσει των αρχαιοτέρων αναθημάτων, τα οποία ευρέθησαν στην Ολυμπία.
Εύλογα θεωρούμε γίνεται αντιληπτή μία τοπικιστική προπαγάνδα (ως αποτέλεσμα της προαιώνιας Ελληνικής διχόνοιας), τα ίχνη της οποίας αναζητούνται τουλάχιστον στον 8ο π.Χ. αι., αλλά ταλαιπωρούν ακόμη τους Νεοέλληνες. Όσον αφορά στο δεύτερο επιχείρημα, σύμφωνα με το οποίο οι πρώτοι νόμοι συνετάχθησαν από τον Ζάλευκο και τον Δράκοντα τον 7ο π.Χ. αι., ούτε και αυτό φαίνεται να ευσταθεί. Η αρχαιότερα καταγραφή νομοθεσίας βάσει των αρχαίων ελληνικών πηγών είχε γίνει από τον Μίνωα. Ο Όμηρος αναφέρει στην Οδύσσεια 103 ότι σ Μίνωας «εννέωρος βασίλευε Διός μεγάλου οαριστής». (Οδυσ.Τ.178-179).
Σύμφωνα με μία ερμηνεία του επιθέτου «εννέωρος», ο Μίνωας κάθε εννέα χρόνια πήγαινε ψηλά στο ορός του Διός (Δίκτη, Ιδαίον άντρον), από όπου και παρελάμβανε τους νόμους της πόλεως από τον ίδιο τον θεό. Έπειτα βάσει των αιρετών αντιπροσώπων του θεού στην γη, δηλαδή του Μίνωος, του Ραδαμάνθου, και της εκτελεστικής μηχανής τους, του Τάλω, οι πολίτες υπάκουαν στους νόμους. Την γνώση αυτή διέδωσαν οι Κρήτες, σύμφωνα με τον Διόδωρο τον Σικελιώτη μέχρι την νοτιοανατολική Αραβική χερσόνησο, οπού οι κάτοικοι της, μιλούσαν ακόμη στην εποχή του την Κρητική γλώσσα, και προς επίρρωση των ισχυρισμών τους έδειχναν και επιγραφές, τις όποιες έλεγαν, εγχάραξε ο Ζευς, όταν έμενε ανάμεσα στους ανθρώπους. 104
Όσον άφορα στα ομηρικά έπη, και επειδή δεν είναι του παρόντος να αναλύσουμε το ομηρικό ζήτημα, η γενικώς αποδεκτή θεωρία ότι αυτά χρονολογούνται στον 8ο π.Χ. αι., διότι τότε διδάχθηκαν οι Έλληνες την γραφή, φαίνεται να καταρρέει έπειτα από τις νέες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, που ανεφέρθησαν προηγουμένως. 105 Ειδικά το πτυκτό πινάκιο, που ανασύρθηκε από τον βυθό της θάλασσας στις Μικρασιατκές ακτές, αποδεικνύει την ύπαρξη τετραδίων υψηλής αισθητικής και ποιότητος κατά τους Μυκηναϊκούς χρόνους.
Η ανακάλυψη της γραφικής ύλης υποδεικνύει λοιπόν έμμεσα και την γνώση της γραφής επί τετραδίου ήδη από τον 14ο π.Χ. αι. Έτσι επιβεβαιώνεται και ο Χόρστ Μπλανκ, ο όποιος είπε ότι σήμερα ένα μεγάλο μέρος φιλολόγων κλίνει προς την υπόθεση ότι η σύνταξη των ομηρικών επών είχε ήδη καταστήσει απαραίτητη την γραπτή παγίωση του κειμένου... οι ραψωδοί κουβαλούσαν μαζί τους το γραπτό χειρόγραφο αντίτυπο τους. 106
Η δημιουργία του αλφαβήτου και η προέλευση των ονομάτων ήταν προφανώς ένα πρόβλημα, που είχε απασχολήσει και τους Αρχαίους Έλληνες. Θα λέγαμε ότι οι ρίζες της γενέσεως της επιστήμης της γλωσσολογίας θα πρέπει ήδη να αναζητηθούν στην εποχή, κατά την οποία έζησε ο Πλάτων.
Με το έργο του «Κρατύλος η Περί Ονομάτων Όρθότητος», ο μέγας φιλόσοφος θέτει τον προβληματισμό σχετικά με το εάν η γλώσσα είναι «φύσει» η «έθει», δηλαδή εάν είναι φυσικό δημιούργημα, οπότε η γνώσις των πραγμάτων καθίσταται αντικειμενική η δημιούργημα του ανθρωπίνου πνεύματος, οπότε μόνον υποκειμενική γνώσις είναι δυνατή. 107 Εάν φθάσουμε στην ουσία των ονομάτων, που τα έχει πλάσει η ίδια η φύσις, τότε θα έχουμε την αντικειμενική γνώσι. Διότι, σύμφωνα με τον Πλάτωνα, για να είναι ένα όνομα ορθό, πρέπει να είναι τέτοιο, που να φανερώνει την ουσία του πράγματος. Τα ονόματα είναι μία πράξη μιμήσεως με την βοήθεια της φωνής.
Αλλά η μίμησης αυτή δεν πρέπει να είναι μίμηση της φωνής ή του ήχου ή του χρώματος του πράγματος, αλλά μίμηση με γράμματα και συλλαβές της ουσίας του πράγματος. Τα δε ονόματα τα χρησιμοποιούμε ως όργανα με τα οποία καθορίζουμε την φυσική υπόσταση των πραγμάτων. Το ίδιο συμβαίνει και με τα στοιχεία του αλφαβήτου: τα εκφωνούμε με ονόματα και δεν τα προφέρουμε αυτά τα ίδια σαν φθόγγους εκτός από τέσσερα δηλαδή το Ε και το Ι και το Ο και το Ω.
Στα άλλα όμως φωνήεντα και τα άφωνα, γνωρίζεις ότι αφού προσθέσουμε κι άλλα γράμματα τα προφέρουμε κάνοντας τα έτσι ονόματα.
Αλλά, έως ότου εκφράσουμε την δύναμη, που φανερώνει αυτό, δηλαδή κάθε στοιχείο, είναι ανάγκη να προθέτομε γράμματα, ώστε να σχηματιστεί το όνομα, που θα μας φανερώνει την ουσία του καθαρά. Παραδείγματος χάριν το «βήτα». Βλέπεις ότι ενώ προσετέθησαν σε αυτό τα γράμματα Η, Τ, Α, καθόλου δεν έβλαψαν ώστε να μη φανέρωση με ολόκληρο όνομα την φύση του στοιχείου αυτού την οποίαν ήθελε ο νομοθέτης να εκφράσει. Έτσι κατορθώθηκε με επιτηδειότητα να δοθούν στα γράμματα ονόματα. 108
Γράφοντας σήμερα εις την Ελληνική γλώσσα σύμφωνα με τον καθηγητή Αρβανιτόπουλο, μεταχειριζόμεθα τα εκ μακραίωνος παραδόσεως γνωστά 24 γράμματα του Ελληνικού αλφαβήτου, τα οποία οι αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν ως εξής: άλφα, βήτα, γάμμα, δέλτα, ει, ζήτα, ήτα, θήτα, ιώτα, κάππα, λάμβδα, μυ, νυ, ξει, ου, πει, ρω, σίγμα, ταυ, υ, φει, χει, ψει, ω. Τέσσερα από αυτά τα γράμματα, μετονομάστηκαν αργότερα από τους αρχαίους γραμματικούς, προκειμένου να γίνουν σαφέστερα.
Το ει έγινε ε ψιλόν, το ου, ο μικρόν, το υ, υ ψιλόν, και το ω, ω μέγα. Οι ονομασίες αυτές ευρίσκονται ήδη στα Σχόλια εις την Γραμματική Τέχνη του Διονυσίου του Θρακός και χρησιμοποιούνται μέχρι σήμερα από τους Νεοέλληνες αναλλοίωτες. 109 Γράφοντας λοιπόν σήμερα εις την Ελληνική Γλώσσα, διατηρούμε ζωντανή μία γραμματική 2.406 ετών (2003 + 403/2), επειδή το 403/2 π.Χ. -όταν επώνυμος άρχοντας των Αθηναίων ήταν ο Ευκλείδης - ο ρήτωρ, πολιτικός, συγγραφεύς και στρατηγός Αρχίνος υπέβαλε πρόταση με την οποία καθαρίζονται τα 24 γράμματα του αλφαβήτου για την συγγραφή των επισήμων κειμένων και την διδασκαλία των παιδιών. Η πρόταση έγινε τότε αποδεκτή στην Εκκλησία του Δήμου και καθιερώθηκε ως νόμος. Όταν λοιπόν γράφουμε σήμερα με κεφαλαία γράμματα Ελληνικά, είναι σαν να χρησιμοποιούμε την κεφαλαιογράμματη γραφή του Αρχίνου, ηλικίας 2.406 ετών.110
Βάσει λοιπόν της μεταρρυθμίσεως του Αρχίνου, οι Ελληνικές επιγραφές διαιρούνται σε Προευκλειδείους (δηλ. προ του 403 π.Χ.), και σε Μετευκλειδείους (δηλ. μετά το 403 π.Χ.). Η ομάδα των προευκλειδείων επιγραφών διακρίνεται σε τοπικά αλφάβητα, το Αττικονησιωτικόν ή Αττικόν, το Ιωνικόν, το Κορινθιακόν και το Χαλκιδικόν ή Δυτικόν λόγω της εκτεταμένης διαδόσεως του στην Δύση 111 μέσω των εκεί Ελληνικών αποικιών. 112 Ιδιαιτέρως σπουδαία θέση για την εξέλιξη της Ελληνικής γλώσσης στην σύγχρονη γεωπολιτική κατάσταση έχει η διάδοση του Χαλκιδικού αλφαβήτου κατά την διάρκεια των υστέρων γεωμετρικών και αρχαϊκών χρόνων. Σύμφωνα με τον Αρβανιτόπουλο, η γραφή του χαλκιδικού αλφαβήτου, μετεδόθη πρώιμα στους ντόπιους Ιταλικούς λαούς και δη στους Τυρρηνούς (Έτρούσκους), Λατίνους, Οϋμβρίους, Όσκους, Φαλίσκους και κυρίως στους Ρωμαίους.
Έτσι ανεπτύχθη από το χαλκιδικό αλφάβητο ,το Λατινικό. Αυτό μετέδωσαν αργότερα οι Ρωμαίοι στους λαούς της Δυτικής Ευρώπης και έτσι και αυτοί οι άποικοι τους το μεταχειρίζονται μέχρι σήμερα. Προς επίρρωση των λεγομένων μας παραθέτουμε ένα απόσπασμα από ένα δοκίμιο του Πρυτάνεως του Πανεπιστημίου του Σικάγου κ. Ι. Καλαρά: Mathematic and geometric theorems and axioms, both practical and theoretic were analyzed by mathematicians. Alphanumeric systems with cryptic or mnemonic coding have been developed. Geometric schemes like the prism, the pyramid, the circle, the parallilogram and other isometric schemes like the pentagon, hexagon, octagon, are analyzed periodically. With diagrams, the periphery, the perimetry, the diameter and the dichotomy are studied. 113
Άραγε γνωρίζει η κ. Διαμαντοπούλου (σοσιαλίστρια πολιτικός του 20ου αιώνα) όταν υποστηρίζει(τότε) τα περί εισαγωγής της Αγγλικής ως επισήμου γλώσσης του Ελληνικού κράτους, ότι όλα τα αλφάβητα των Ευρωπαϊκών εθνών κατάγονται από το Ελληνικό Χαλκιδικό αλφάβητο; 114 Εμείς οι Νεοέλληνες δε, εξακολουθούμε να χρησιμοποιούμε ένα αλφάβητο, το οποίο ιστορικά μαρτυρείται (προς το παρόν) από τον 8ο π.Χ. αί. Η καταγωγή δε της γραμματικής και του συντακτικού της Ελληνικής γλώσσης χάνεται στα βάθη των αιώνων, όπως αναδύεται μέσα από τις κλιτές λέξεις και τους επιθετικούς προσδιορισμούς των πινακίδων της Γραμμικής Β΄.
Η Ελληνική γλώσσα έγινε ωστόσο για πρώτη φορά παγκόσμια, ένα είδος lingua franca της εποχής, μέσα από τα μεγάλα εξερευνητικά ταξίδια και τις εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και των διαδόχων του. Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά ως μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ως τους Ινδούς (Κ. Π. Καβάφης). Οι Ρωμαίοι κατακτητές των Ελλήνων, μαγεμένοι από το υψηλό επίπεδο του Ελληνικού πολιτισμού, θα υποταχθούν με την σειρά τους σε αυτόν αντί να τον υποτάξουν, όπως είπε ένας Γάλλος ιστορικός του προηγουμένου αιώνος. Έτσι θα επιβιώσει η Ελληνική γλώσσα μέχρι τους Βυζαντινούς χρόνους στους Έλληνες-Βυζαντινούς, όπως μας αποκαλεί το ίδιο το Κοράνι. Χάρι σε αυτούς θα διασωθεί η Ελληνική γραφή και μέσω της αντιγραφής των κειμένων πολλών αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Εάν δεν είχαν μεσολαβήσει αυτοί, θα ήταν δυσχερέστατη η μεταγραφή των Ελληνικών γραμμάτων, τα όποια την περίοδο του Μεσαίωνα εθεωρούντο ακατανόητα, όπως τα ιερογλυφικά.
Άλλωστε την συμβολή όλων των Ελλήνων διαχρονικά για την σωτηρία της γλώσσης έχει υμνήσει με τον δικό του μοναδικό τρόπο ο Οδ. Ελύτης
ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Αυτό προκύπτει από την παρατήρηση του Φαίδρου στο τέλος: Ω Σώκρατες, ραδίως συ Αιγυπτίους καί οποδαπούς, αν έθέλης, λόγους ποιείς (375 b). Βλ. Διδακτική Πρακτική Σ.Έ.Λ.Μ.Ε. Θεσσαλονίκης περί Ανθολογίου Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων Γ΄ Λυκείου, 1989, σ. 267.
2 John Noble Wilford, The New York Times, μτφρ. εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ: Πότε ο άνθρωπος έγινε άνθρωπος, φ. 3. Μαρτίου. 2002
3 Α.-Σ. Αρβανιτοπούλου, Επιγραφική, εν Αθήναις, 1937, σ. 12-13.
4 Πλάτωνος Κρατύλος
5 Γ.Κουρτέση-Φιλιππάκη, Ή Τέχνη, περ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ τ.58, Μάρτιος 1996, σ. 85.
6 Α. Πουλιανός, Εργαλειοτεχνία, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, τ.13, 1991-1997, σ. 52.
7 σ. 260, πρβλ. Winn M., The Signs of the Vinca culture: an internal
analysis; their role, chronology and independence from Mesopotamia. Ph. D. Diss. University of California, Los Angeles, 1973.
8 Α.Α.Ζώη, Προϊστορική καί Πρωτοϊστορική Αρχαιολογία, Γιάννενα, 1982, σ. 184-5, είκ. 32, 33, σημ. 120-123. πρβλ. Leroi-Gourn, Prihistoire de l'art, 310-311; Kuehn, Erwachen und Aufstieg, 211-213; Narr, Handbuch, l, 324-326; Mueller-Karpe, Handbuch, l, 276, no. 74; Bordes, Le Pateolithique, 166; Sonneville-Bordes, L'ίge de la pierre, 107-108; Hawkes-Wooley, History, 175-6.
9 Μηνάς Δ. Τσικριτσής, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α΄, Ηράκλειο, 2001, σ. 230, σημ. 8. πρβλ. Sarianidis V., Margiana and Protozoroastrism, Αθήναι, 1999, σ. 88.
10 Ο.π., πρβλ. Kόhn, Erwachen und Aufstieg, 212, όπου και βιβλιογραφία.
11 Πρβλ. Eleni Karantzola, Adamadlos Sampson, loannis Liritzis, Some recorded signs of early writing in Greek prehistory: theoretical considerations on a temporal and spatial dimension,Διεθνές Συνέδριο Πανεπιστημίου Αιγαίου: Κάτοικοι και Κατοίκηση στον Ελλαδικό χώρο 9000-1000 π.Χ., ΡΟΔΟΣ 7-11 Οκτωβρίου 2002, περιλήψεις συνεδρίου, σ. 30. πρβλ. Την δυνατότητα υπάρξεως επικοινωνίας σε αυτούς τους χρόνους όχι μόνον μέσω των χερσαίων, αλλά και των θαλασσίων οδών, ήδη από τους παλαιολιθικούς χρόνους, όπως απέδειξαν οι εργασίες του διεθνούς συνεδρίου: Θαλάσσιες Μεταφορές και επικοινωνίες στην Μεσόγειο: Από την Παλαιολιθική εποχή ως τα πρώιμα Ρωμαϊκά χρόνια, πού έλαβε χώρα στην Μήλο στα τέλη Σεπτεμβρίου του 2002.
12 Γ.Χ.Χουρμουζιάδης, Το Δισπηλιό Καστοριάς. Ένας λιμναίος προϊστορικός οικισμός, Θεσσαλονίκη, 1996, σ. 46.
13 Γ.Χ.Χουρμουζιάδης, Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, Θεσσαλονίκη, 2002, σ. 260, 254.
14 Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α'. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001, σ. 25.
15 Renfrew Κ., Προβλήματα της Ευρωπαϊκής Προϊστορίας, Αθήνα, 1979. πρβλ. Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α'. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001, σ. 25, σημ. 3.
16 Winn M., The signs of the Vinca Culture: an internal analysis: their role, chronology and independence from Mesopotamia. Ph. D. Diss. University of California, Los Angeles, 1973.
17 Hie Tudor, Tezaurul de la Isaiia, στο Mica Enciclopedie "AS", Anuν XI, nr. 493, Δεκέμβριος 2001, σ. 15.
18 Bogdan Nikolov, Αρχαίοι Πολιτισμοί του Κριβοντόλ, (ρωσικά) 1984, σ. 46, 88.
19 Απ. Λυκέσα, Προϊστορική Σφραγίδα, εφ. ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, φ. 17. Φεβρουαρίου 2002. βλ. Πρακτικά 15ης 'Επιστημονικής Συναντή-σεως για το Αρχαιολογικό Έργο στην Μακεδονία καί την Θράκη, 16 Φεβρουαρίου 2002.
20 Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α΄. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001, σ. 24-25.
21 Ό.π., σ. 24-25, σημ. 1, 2. πρβλ. Sir FI. Petrie, The Formation of the Alphabet, στο Mason W.A. 329, London, 1919.
22 Απ. Λυκέσα, Προϊστορική Σφραγίδα, εφ. ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, φ.17. Φεβρουαρίου 2002. πρβλ. Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α΄. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001, σ. 25, σημ. 4. πρβλ. εφ. ΑΔΕΣΜΕΥΤΟΣ, φ. 21.9.1995.
23 Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α΄. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001, σ. 25. Ανάλογα χρυσά ένώτια ή περίαπτα έχουν βρεθεί στο προϊστορικό σπήλαιο της Θεόπετρας του Νόμου Τρικάλων, αλλά καί στην Βάρνα της Βουλγαρίας, καθώς καί στην Ρουμανία.
24 Απ. Λυκέσα, Προϊστορική Σφραγίδα, εφ. ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, φ. 17. Φεβρουαρίου 2002.
25 Dr. Eleni Karantzola, Prof. Dr. Ad. Sampson, Prof. Dr. I. Liritzis, Some recorded sgns of early writing in Greek Prehistory : theoretical considerations on a temporal and spatial dimension,Διεθνές Συνέδριο Πανεπιστημίου Αιγαίου, ΡΟΔΟΣ, 7-11 'Οκτωβρίου 2002, βλ. Περιλήψεις Συνεδρίου, σ. 30.
26 Πρβλ. Γ.Χ. Χουρμουζιάδη, Δισπηλιό. 7500 χρόνια μετά, Θεσσαλονίκη, 2002, σ. 260, είκ. 9, καί Ι.Ε.Ε., τ. Α', σ. 151.
27 Marie-Joseph Steve, Le Syllabaire proto-ιlamite linιaire, βλ. Πρακτικά Συνεδρίου για την Γραπτή Επικοινωνία στην Μεσόγειο, 'Ελληνική Βίλλα Κήρυλος, 14-15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράϊναχ, 2000, σ. 73-84.
28 George Thomson, Ή 'Ελληνική Γλώσσα. Αρχαία καί Νέα, Αθήνα, 1989, β', έκδ., σ. 69.
29 Ι.Έ.Ε., τ.Α', σ. 147. 30Ι.Ε.Ε..Τ. Α',σ. 151.
31 "Εφη Πολυγιαννάκη, όστρακο «Γράμμα» από τη Μαύρη Θάλασσα, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, τ. 13 1991-1997, σ. 298-304.
32 Louis Godart, Ό Δίσκος της Φαιστού, σ. 31.
33 Ε. Πολυγιαννάκη, Ό Δίσκος της Φαιστού μιλάει 'Ελληνικά, Αθήναι, 1996, σ. 337.
34 Ν.Παπαχατζή, Παυσανίου. 'Ελλάδος Περιήγησις, Χ, 28. 2.
35 Τρυφ. Μαραγκού, Λαϊκά Παραμύθια καί Τραγούδια της Φαραωνικής Εποχής, έκδ. Θουκυδίδης, 1983, σ.32-36.
36 Τρυφ. Μαραγκού, Λαϊκά Παραμύθια καί Τραγούδια της Φαραωνικής Εποχής, έκδ. Θουκιδίδης, 1983, σ. 31.
37 Βάσει της Ινδοευρωπαϊκής θεωρίας.
38 W.Wright, The Empire of the Hittites, London, 1884; πρβλ. Ι.Ε.Ε., τ.Α', σ. 151.
39 S.N.Kramer, The Sumerians, London, 1963, fig.3.
40 A.Evans, Primitive Pictographs and Script, J.H.S., 1894, σ. 284.
41 Ο.π.
42 Ο.π.
43 Scripta Minoa, I.
44 I.E.E., τ. Α', σ. 209.
45 I.E.E., τ. Α', σ. 150.
46 Ο.π.
47 I.E.E., τ.Α', σ. 150, 209, βλ. είκ.
48 John Chadwick, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β'. Ή πρώτη Ελληνική Γραφή, Αθήναι, 1962, σ. 3.
49 Μηνάς Δ. Τσικριτσής, Γραμμική Α'. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001.
50 Έπετηρίς Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, τ. IV, σ. 57-59.
51 John Chadwick, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β'. Ή πρώτη Ελληνική Γραφή, Αθήναι, 1962, σ. 37κ.έξ.
52 Ι.Ε.Ε., τ. Α', σ. 296. περισσότερες λεπτομέρειες για την μέθοδο άπο-κρυπτογραφήσεως βλ. εις John Chadwick, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β'. Ή πρώτη Ελληνική Γραφή, Αθήναι, 1962, σ. 43 κ.έξ.
53 Ή Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας καί Γραφής, Die Geschichte der Hellenischen Sprache und Schrift, 3-6.10. 1996, Ohlstadt, Oberbayern-Deutschland, σ. 27-38 (αντίλογος στην ανακοίνωση του G.Neumann, Zur Vor-und Frueh-geschichte der griechischen Sprache: Neuerungen in Morphologie und Wortschatz).
54 Γ.Μπαμπινιώτη "Έκθεση «Ιστορία της Γραφής». Δυο μικρά κείμενα του Πρυτάνεως του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 2002.
55 Δρ Κ. Γαλλή, Ενδείξεις για την εξάπλωση μέχρι της Θεσσαλίας, ενός (οργανωμένου συστήματος συμβόλων επί αγγείων κατά την εποχή του χαλκού, περ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τ. 29, Δεκέμβριος 1988, σ. 58-63.
56 Δωρικά στοιχεία έχει εντοπίσει η κ.Έφη Πολυγιαννάκη καί στον Δίσκο της Φαιστού. Βλ. σ. 337-338.
57 Μήνας Δ. Τσικριτσής, Γραμμική Α', Ηράκλειο, 2001, σ. 56.
58 Trude Dothan, Le premiθre apparition de l'ιcriture en Philistine, βλ. Πρακτικά Συνεδρίου για την Γραπτή 'Επικοινωνία στην Μεσόγειο, 'Ελληνική Βίλλα Κήρυλος, 14-15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράίναχ, 2000,σ. 165-169.
59 "Αγ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη, 1988, σ. 113. Γραφείς ξύλινων πινακίδων αναφέρονται και σε μια χετιτική πινακίδα με σφηνοειδή γραφή πού απεκαλύφθη στο ιερό των Χετταίων του 14ου π.Χ. αιώνος στην Γιαζιλικάγια (Μ.Άσία), όπου λατρευόταν ο «ίνδοευρωπαίος» Δίας, ο θεός του κεραυνού.
60 Kemal Pulak, To Ναυάγιο του Ούλουμπουρούν, Αρχαία Ναυάγια στην Μεσόγειο, εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, φ. 3ής Σεπτεμβρίου 2000, σ. 24-26. πρβλ. την άποψη της Κ.Δήμακοπούλου, ή οποία αμφισβητεί την μυκηναϊκή καταγωγή του ναυαγίου, στον κατάλογο Θεοί και Ήρωες της 'Εποχής του Χαλκού. Ή Ευρώπη στις ρίζες του 'Οδυσσέως, Αθήνα, 2000, σ. 36.
61 Γλώσσα. Ή Ελληνική Γραφή έγινε 4000 ετών, "Ένθετο αφιέρωμα εφ. 'Ελευθεροτυπίας, φ. 24ης Ιουλίου 1999, σ. 23.
62Βλ. Κατάλογο: Θεοί και Ήρωες της 'Εποχής του Χαλκού. Ή Ευρώπη στίς ρίζες του 'Οδυσσέα, Αθήνα, 2000, σ. 36.
63 Kemal Pulak, To Ναυάγιο του Ούλουμπουρούν, Αρχαία Ναυάγια στην Μεσόγειο, εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, φ. 3ης Σεπτεμβρίου 2000, σ. 24-26, πρβλ. Κατάλογο: Θεοί και Ήρωες της Εποχής του Χαλκού. Ή Ευρώπη στίς ρίζες του 'Οδυσσέα, Αθήνα, 2000, σ. 36.
64 Ζ', 169: γράψας εν πινάκι πτυκτώ ... σήματα λυγρά.
65 Σχετικά με την σημασία του ρήματος στον Όμηρο, βλ. "Αγ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη, 1988, σ. 113.
66 βλ. Αγ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη, 1988, σ. 113.
67 Πρβλ. την αποψι του Trude Dothan, Le premiθre apparition de l' ιcriture en Philistine, βλ. Πρακτικά Συνεδρίου για την Γραπτή 'Επικοινωνία στην Μεσόγειο, Ελληνική Βίλλα Κήρυλος, 14-15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράϊναχ, 2000,σ. 165-169. Πρέπει να συμπεράνουμε, αναφέρει σ καθηγητής πώς στην Παλαιστίνη, ό πάπυρος, εδώδιμα φθαρτός, ήταν ή βασική πρώτη ύλη γραφής για τους Φιλισταίους. Μήπως συνέβαινε λοιπόν το ίδιο και στην Κρήτη;
68 Mission de Ras-Shamra, dirigιe par Claude F.-A. Schaeffer, La Legend de Keret, Roi des Sidoniens, Paris, 1936.
69 Βλ. M' hamed Hassine Fantar, Les Phιniciens en Mediterranee, 1997.
70 Stanislav Serget, A Grammar of Phoenician and Punic, Muenchen, 1976
71 Dr. Marta Guzowska, The Contexts of Cretan finds in Cyprus or "the case of a musturd pot", Διεθνές Συνέδριο Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ρόδος, 7-11 'Οκτωβρίου 2002, βλ. περιλήψεις Συνεδρίου, σ. 9
72 N.Coldstream, Γεωμετρική Ελλάδα, Λονδίνο, 1977, Αθήνα, 1997, σ. 393,413-6.
73 Βλ. Pierre Grimal, Λεξικόν, λ. Άγαπήνωρ.
74 Ιστορία της Κύπρου. Από την Νεολιθική μέχρι καί την Ρωμαϊκή Εποχή, Λευκωσία, 1992, σ. 57
75 βλ. οδηγό Εκθέσεως Ιστορίας της Γραφής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 2002.
76 Ή Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας καί Γραφής, Die Geschichte der Hellenischen Sprache und Schrift, 3-6.10.1996, Ohlstadt, Oberbayern-Deutschland, σ. 300 (αντίλογος στην ανακοίνωση της Δρ. I. S.Lemos, What is not dark in the so called Greek DarkAge).
77 Andre Lemaire, Les «Hyksos» et les debuts de l'ιcriture alphabitique au Proche-Orient, βλ. Πρακτικά Συνεδρίου για την Γραπτή Επικοινωνία στην Μεσόγειο, Ελληνική Βίλλα Κήρυλος, 14-15 Μαΐου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράιναχ, 2000, σ. 103-133.
78 Ό.π.
79 Ό.π.
80 βλ. 'Οδηγό Εκθέσεως, Ή Ιστορία της Γραφής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 2002, σ. 44-45.
81 Γ. Μπαμπινιώτης, Έκθεση. Ιστορία της Γραφής. Δύο Μικρά κείμενα του Πρυ-τάνεως του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 2002.
82 Maria Giulia Amadasi Guzzo, La transmission de ('alphabet phιnicien aux Grecs, 15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράιναχ, 2000,σ. 231.
83 Pierre Grimal, Λεξικόν, λ. Κάδμος, σ. 336.
84 Ί. Σταματάκου, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, λ. Κάδμος.
85 Maria Giulia Amadasi Guzzo, La transmission de ('alphabet phιnicien aux Grecs, 15 Μαΐου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράίναχ, 2000,σ. 239.
86 Α. Τζιροπούλου-Ευσταθίου, Σύντομη Προσέγγιση εις το Ιστορικόν της Ελληνικής Γραφής, εφ. Ελληνική Αγωγή, αρ.φ.49, Μάρτιος 2001, σ.10-11.
87 Ε. Παπαδοπούλου, Μινωική και Μυκηναϊκή παρουσία στην Εγγύς Ανατολή και ειδικότερα στην κοιλάδα του Ιορδάνη, βλ. περιλήψεις Διεθνούς Συνεδρίου Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ρόδος, 7-11 Οκτωβρίου 2002, σ. 26.
88 J.-N.Coldstream, Γεωμετρική 'Ελλάδα, Λονδίνο, 1977, Αθήνα, 1997, σ. 321-322.
89 Ό.π., σ. 322, σημ. 86, 87.
90 Δ΄, 18,2-3.
91 Ειρήνη Λ. Μπουρδάκου, Ηρακλής. Ό εξερευνητής του Αρχαίου Κόσμου, Αθήνα (υπό έκδοσιν)
92 Α.-Σ.Άρβανιτοπούλου, ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ, εν Αθήναις, 1937, τ. Ά?, σ. 70-71.
93 Maria Giulia Amadasi Guzzo, La transmission de ('alphabet phιnicien aux Grecs, 15 Μαΐου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράιναχ, 2000,σ. 231. πρβλ. J.-N.Coldstream, Γεωμετρική 'Ελλάδα, Λονδίνο, 1977, Αθήνα, 1997, σ. 321-32, οπού αναφέρει την ανακάλυψη κυπροφοινικικών αγγείων στην περιοχή.
94 Α.-Σ. Αρβανιτοπούλου, ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ, εν Αθήναις, 1937, τ. Α', σ. 70, 76.
95 J.-N.Coldstream, ο.π., σ.394, 397.
96 Ο Αρβανιτόπουλος την χρονολογεί γύρω στα 800-850 π.Χ., βλ., ο.π., σ. 32.
97 Maria Giulia Amadasi Guzzo, La transmission de ('alphabet phιnicien aux Grecs, 15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράιναχ, 2000,σ. 234.
98 Ό.π., σ. 240.
99 Ό.π., σ. 235. 100 Ό.π., σ. 236.
101 Α.-Σ. Αρβανιτοπούλου, ΕΠΙΓΡΑΦΙΚΗ, εν Αθήναις, 1937, τ. Α', σ. 47, σημ.3.
102 ο.π., σ. 238.
103 τ. 179
104 βλ. Ειρήνη Λ. Μπουρδάκου, Ηρακλής. Ό Εξερευνητής του Αρχαίου Κόσμου, υπό έκδοσιν.
105 Πρβλ. Α.Τζιροπούλου-Ευσταθίου, Σύντομη προσέγγιση εις το Ιστορικόν της Ελληνικής γραφής, εφ. Ελληνική Αγωγή, άρ.φυλ. 49, Μάρτιος 2001, σ. 10-11.
106 Ό.π., πρβλ. Χόρστ Μπλάνκ, Το Βιβλίο στην Αρχαιότητα, σ. 148.
107 Β.-ΧΡ.Κριτσέλη, Πλάτωνος. Κρατύλος, Αθήναι, σ. 14.
108 Κρατύλος, 3930.
109 Α.-Σ.Άρβανιτοπούλου, Επιγραφική, εν Αθήναις, 1937, τ. Α', σ. 41-44.
110 Ό.π., σ. 44.
111 Μ.Ελλάς, Ιταλία, Σικελία, Κάτω Ιταλία.
112 Α.-Σ. Αρβανιτοπούλου, Επιγραφική, εν Αθήναις, 1937, τ. Α', σ. 45.
113 Βλ. Έφ.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, φ. 12.11.2000, πρβλ. Εφ. Ελληνική Αγωγή, άρ.φυλ. 47, Ιανουάριος 2001, σ. 18-19, και το θεμελιώδες έργο της "Α.Τζιροπούλου-Εύσταθίου, Πώς ή Ελληνική γονιμοποίησε τον Ευρωπαϊκό Λόγο, έκδ. Νέα Θέσις και της ιδίας ΕΛΛΗΝ ΛΟΓΟΣ, Αθήναι, 2002.
114 Ό.π., σ. 45.
Βιβλιογραφία.
1 ) Διδακτική Πρακτική Σ.Ε.Λ.Μ.Ε. Θεσσαλονίκης περί Ανθολογίου Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων Γ' Λυκείου, 1989, σ. 267.
2) John Noble Wilford, The New York Times, μτφρ. εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ: Πό-
τε σ άνθρωπος έγινε άνθρωπος, φ. 3. Μαρτίου. 2002
3) Α.-Σ.Άρβανιτοπούλου, Επιγραφική, εν Αθήναις, 1937
4) Πλάτωνος, Κρατύλος
5) Γ.Κουρτέση-Φιλιππάκη, Ή Τέχνη, περ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ τ.58, Μάρτιος 1996,σ.85.
6) Α. Πουλιανός, Έργαλειοτεχνία, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, τ.13, 1991-1997, σ. 52.
7) Winn M., The Signs of the Vinca culture: an internal analysis; their role, chronology and independence from Mesopotamia. Ph. D. Diss. University of California, Los Angeles, 1973.
8) Α.Α.Ζώη, Προϊστορική και Πρωτοϊστορική Αρχαιολογία, Γιάννενα, 1982.
9) Leroi-Gourn, Prihistoire de l'ari, 310-311 ; Kuehn, Erwachen und Aufstieg, Narr, Handbuch, l, 324
10) Μηνάς Δ. Τσικριτσής, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Α', Ηράκλειο 2001
11) Sarianidis V., Margiana and Protozoroastrism, Αθήναι, 1999
12) Eleni Karantzola, Adamadlos Sampson, loannis Liritzis, Some recorded signs of early writing in Greek prehistory: theoretical considerations on a temporal and spatial dimension, Διεθνές Συνέδριο Πανεπιστημίου Αιγαίου: Κάτοικοι καί Κατοίκηση στον Ελλαδικό χώρο 9000-1000 π.Χ., ΡΟΔΟΣ 7-11 Οκτωβρίου 2002, περιλήψεις συνεδρίου, σ. 30.
13) Γ. Χ. Χουρμουζιάδής, Το Δισπηλιό Καστοριάς. "Ενας λιμναίος προϊστορικός οικισμός, Θεσσαλονίκη, 1996
14) Γ. Χ. Χουρμουζιάδης, Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, Θεσσαλονίκη, 2002.
15) Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α'. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001
16) Renfrew Κ., Προβλήματα της Ευρωπαϊκής Προϊστορίας, Αθήνα, 1979.
17) Winn M., The signs of the Vinca Culture: an internal analysis: their role,
chronology and independence from Mesopotamia. Ph. D. Diss. University of California, Los Angeles, 1973.
18) Hie Tudor, Tezaurul de la Isaiia, στο Mica Enciclopedie "AS", \Anul XI, nr. 493, Δεκέμβριος 2001
19) Bogdan Nikolov, Αρχαίοι Πολιτισμοί του Κριβοντόλ, (ρωσσικά) 1984.
20) Απ. Λυκέσα, Προϊστορική Σφραγίδα, εφ. ΕΘΝΟΣ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ, φ. 17. Φεβρουαρίου 2002.
21)Πρακτικά 15ης Επιστημονικής Συναντήσεως για το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία καί την Θράκη, 16 Φεβρουαρίου 2002.
22) Μ.Τσικριτσή, Γραμμική Α'. Συμβολή στην κατανόηση μιας αίγαιακής γραφής, Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο, 2001
23) Marie-Joseph Steve, Le Syllabaire proto-Elamite linιaire, βλ. Πρακτικά Συνεδρίου για την Γραπτή 'Επικοινωνία στην Μεσόγειο, Ελληνική Βίλ-λα Κήρυλος, 14-15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράιναχ, 2000, σ. 73-84.
24) George Thomson, Ή Ελληνική Γλώσσα. Αρχαία καί Νέα, Αθήνα, 1989, β', έκδ
25) "Εφη Πολυγιαννάκη, Όστρακο «Γράμμα» από τη Μαύρη Θάλασσα, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, τ. 13 1991-1997, σ. 298-304.
26) Louis Godart, Ο Δίσκος της Φαιστού, σ. 31.
27) Ε. Πολυγιαννάκη, Ό Δίσκος της Φαιστού μιλάει Ελληνικά, Αθήναι, 1996, σ. 337.
28) Ν.Παπαχατζή, Παυσανίου. 'Ελλάδος Περιήγησις, Χ, 28. 2.
29) Τρυφ. Μαραγκού, Λαϊκά Παραμύθια καί Τραγούδια της Φαραωνικής Εποχής, έκδ. Θουκυδίδης, 1983.
30) W.Wright, The Empire of the Hittites, London, 1884" πρβλ. Ι.Ε.Ε., τ. Α', σ. 151.
31) S.N.Kramer, The Sumerians, London, 1963, fig.3.
32) A.Evans, Primitive Pictographs and Script, J.H.S., 1894, σ. 284.
33) John Chadwick, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β'. Ή πρώτη 'Ελληνική Γραφή, Αθήναι, 1962, σ. 3.
34) Έπετηρίς Αγγλικής Αρχαιολογικής Σχολής Αθηνών, τ. IV, σ. 57-59.
35) John Chadwick, ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β'. Ή πρώτη 'Ελληνική Γραφή, Αθήναι, 1962, σ. 37κ.έξ.
36) Ή Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας και Γραφής, Die Geschichte der Hellenischen Sprache und Schrift, 3-6.10. 1996, Ohlstadt, Oberbayern-Deutschland
37) Γ.Μπαμπινιώτη Έκθεση «Ιστορία της Γραφής». Δύο μικρά κείμενα του Πρυτάνεως το Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, 2002.
38) Δρ Κ. Γαλλή, Ενδείξεις για την εξάπλωση μέχρι της Θεσσαλίας, ενός οργανωμένου συστήματος συμβόλων επί αγγείων κατά την εποχή του χαλκού, περ. ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τ. 29, Δεκέμβριος 1988, σ. 58-63.
39) Trude Dothan, Le premiere apparition de Γ ιcriture en Philistine, βλ. Πρακπκά Συνεδρίου για την Γραπτή 'Επικοινωνία στην Μεσόγειο, 'Ελληνική Βίλλα Κήρυλος, 14-15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράιναχ, 2000,σ. 165-169.
40) "Αγ. Τσοπανάκης, Εισαγωγή στον Όμηρο, Θεσσαλονίκη, 1988
41) Kemal Pulak, To Ναυάγιο του Ούλουμπουρούν, Αρχαία Ναυάγια στην Μεσόγειο, εφ. ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, φ. 3ης Σεπτεμβρίου 2000, σ. 24-26
42) Κ. Δημακοπούλου Θεοί καί Ήρωες της Εποχής του Χαλκού. Ή Ευρώπη στις ρίζες του 'Οδυσσέα, Αθήνα, 2000
43) Γλώσσα. Ή Ελληνική Γραφή έγινε 4000 ετών, Ένθετο αφιέρωμα εφ. 'Ελευθεροτυπίας, φ. 24ης Ιουλίου 1999, σ. 23.
44) Mission de Ras-Shamra, dirigιe par Claude F.-A. Schaeffer, La Legend de Keret, Roi des Sidoniens, Paris, 1936.
45) M'hamed Hassine Fantar, Les Phιniciens en Mediterranee, 1997.
46) Stanislav Serget, A Grammar of Phoenician and Punic, Mόnchen, 1976
47) Dr. Marta Guzowska, The Contexts of Cretan finds in Cyprus or "the case of a musturd pot", Διεθνές Συνέδριο Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ρόδος, 7-11 'Οκτωβρίου 2002, βλ. περιλήψεις Συνεδρίου, σ. 9
48) N.Coldstream, Γεωμετρική Ελλάδα, Λονδίνο, 1977, Αθήνα, 199749)
49) Pierre Grimal, Λεξικόν της Ελληνικής καί Ρωμαϊκής Μυθολογίας, Θεσσαλονίκη, 1992.
50) Ιστορία της Κύπρου. Από την Νεολιθική μέχρι καί την Ρωμαϊκή Εποχή, Λευκωσία, 1992, σ. 57
51) Ιστορία της Γραφής, 'Οδηγός Εκθέσεως, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα, 2002.
52) Ή Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας καί Γραφής, Die Geschichte der Hellenischen Sprache und Schrift, 3-6.10. 1996, Ohlstadt, Oberbayern-Deutschlani, σ. 300
53) Andre Lemaire, Les «Hyksos» et les debuts de Γ ιcriture alphabιtique au Proche-Orient, βλ. Πρακτικά Συνεδρίου για την Γραπτή Επικοινωνία στην Μεσόγειο, Ελληνική Βίλλα Κήρυλος, 14-15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράϊναχ, 2000, σ. 103-133.
54) Maria Giulia Amadasi Guzzo, La transmission de ('alphabet phιnicien aux Grecs, 15 Μαίου 1996, Ίδρυμα Θεοδώρου Ράίναχ, 2000,σ. 231.
55) Ί. Σταματάκου, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης
56) "Α. Τζιροπούλου-Εύσταθίου, Σύντομη Προσέγγισις εις το Ιστορικόν της Ελληνικής Γραφής, εφ. Ελληνική Αγωγή, άρ.φ.49, Μάρτιος 2001, σ.10-11.
57) Ε. Παπαδοπούλου, Μινωική καί Μυκηναϊκή παρουσία στην Εγγύς Ανατολή και ειδικότερα στην κοιλάδα του Ιορδανή, βλ. .περιλήψεις Διεθνούς Συνεδρίου Πανεπιστημίου Αιγαίου, Ρόδος, 7-11 Οκτωβρίου 2002, σ. 26.
58) "Α.Τζιροπούλου-Εύσταθίου, Έλλήν Λόγος, Αθήνα 2002.
59) Β.-ΧΡ.Κριτσέλη, Πλάτωνος Κρατύλος, Αθήναι, σ. 14.
60) Έφ.ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, φ. 12.11.2000, πρβλ. Εφ. Ελληνική Αγωγή, άρ.φυλ. 47, Ιανουάριος 2001, 63) Α.Τζιροπούλου-Ευσταθίου, Πώς ή Ελληνική γονιμοποίησε τον Ευρωπαϊκό Λόγο.
61) Anna Michailidou (Ed.), Manufacture and Measurment, Counting, Measuring and Recording. Craft items in early Aegean Societies, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Κέντρο Ελληνορωμαϊκής Αρχαιότητος, Αθήνα, 2001.
ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΕΙΜΕΝΟΥ :ΕΚΗΒΟΛΟΣ Δημοσιεύθηκε στο 5ο τεύχος του περιοδικού "ΕΛΛΗΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΑ", διμηνιαίας εκδόσεως του περιοδικού "ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ"
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου