Κείμενο - πίνακας λεξιλογίου: Του
Ισίδωρου Σκληρού(*), greek.history.and.prehistory99@gmail.com
 |
| Ελληνο-αρβανίτικα χωριά, επί οθωμνοκρατίας στην Βοιωτία. Από χάρτη του 1570 (Greek-Arvanitic villages religions Ottoman Voeotia, map 1570). |
Τα αρβανίτικα
θεωρούνται τυπικά από την συμβατική Ιστορία και Γλωσσολογία ως ένας κλάδος της
αλβανικής γλώσσας, μία διάλεκτος της. Οι Αλβανοί θεωρούν τα αρβανίτικα ως μία
αρχαία αλβανική γλώσσα. Η αλήθεια όμως δεν είναι ακριβώς έτσι…
Ο γράφων κατάγεται
από ένα αρβανιτοχώρι της Αττικής, από μία παραδοσιακή αγροτική οικογένεια και
έχοντας μάθει πολλά μόνος του για την αρβανίτικη παράδοση έκανε πολύχρονες
έρευνες πάνω στο αντικείμενο…
Τα Αρβανίτικα δεν
είναι διάλεκτος της επίσημης Αλβανικής γλώσσας, αλλά αντίθετα η αρβανίτικη
είναι μία αρχαία γλώσσα από την οποία κατάγεται η νεώτερη τοσκική διάλεκτος,
που υιοθετήθηκε από το αλβανικό κράτος ως επίσημη γλώσσα του κράτους. Η
αρβανίτικη είναι γλώσσα αυτόνομη και η σημερινή αλβανική γλώσσα μία διάλεκτος
της. Απλά οι Αρβανίτες ποτέ δεν θεώρησαν τους εαυτούς τους ξεχωριστό έθνος από
τους Έλληνες, όπου και να βρέθηκαν στην γη, σε οποιαδήποτε ιστορική περίοδο,
εδώ και χιλιάδες χρόνια. Έγραφαν με ελληνικό αλφάβητο, μιλούσαν και έγραφαν
ελληνικά και στις αρβανίτικες εκκλησίες υπήρχε το ελληνορθόδοξο τυπικό πάντα.
Ενώ ο πληθυσμός του αλβανικού κράτους, που ιδρύθηκε το 1913, θέλησε να
υιοθετήσει ξεχωριστό αλφάβητο, να κάνει μία νότια αλβανική γλώσσα της Βορείου
Ηπείρου επίσημη γλώσσα με πολλά δάνεια από τα τουρκικά, τα ιταλικά, τα γαλλικά
και τα αγγλικά. Για να δηλώσει ότι είναι πραγματικό έθνος και για να μην
αφομοιωθεί με τους συγγενείς Έλληνες των γειτονικών περιοχών.
 |
| Χάρτης των αρβανιτών στα Βαλκάνια, τον Μεσαίωνα. |
Από πού όμως
κατάγονται οι Αρβανίτες και ποια η προέλευση της παράξενης γλώσσας τους. Θα
πρέπει να πάμε πολύ πίσω στον χρόνο καθώς επιστήμονες έχουν βρει συγγένειες και
ομοιότητες με την ομηρική γλώσσα. Οπότε μιλάμε τουλάχιστον για το 1.500-1.000
π.Χ. στην περιοχή που είναι σήμερα η Μακεδονία, η Ήπειρος, η Αλβανία και τα
Σκόπια. Εκεί κατοικούσαν οι Βρύγες μία πολεμική θρακική φυλή, πολυπληθής και
πολιτισμένη που κατοικούσε στο μεγαλύτερο μέρος των σημερινών Βαλκανίων.[1]
Μιλούσαν μία γλώσσα που είχε κοινές ρίζες με την ελληνική και ομοιότητες στην
δομή της γλώσσας. Ας μην ξεχνάμε ότι και οι Θράκες ήταν Έλληνες πανάρχαιοι κι
ας θέλουν πολλοί ξένοι και εντόπιοι επιστήμονες να τους παρουσιάσουν σαν
βαρβάρους ξεχωριστούς από τους Έλληνες, λόγω του ότι οι Νότιοι Έλληνες είχαν
εξελιγμένο ελληνικό αστικό πολιτισμό σε σχέση με τον ξεπερασμένο αγροτικό πολιτισμό
των Θρακών. Βέβαια αυτό είναι λάθος. Υπήρχαν πολλές «ταχύτητες» στον πολιτισμό
των Ελλήνων, που δεν ήταν ενιαίος, αλλά διαφοροποιημένος τοπικά.
Σύμφωνα με τον
Ηρόδοτο οι Βρύγες ή Φρύγες θεωρούνται ο αρχαιότερος λαός του κόσμου. Και να πως
έγινε: Ο φαραώ Ψαμμήτιχος έδωσε δύο βρέφη σε έναν βοσκό και του είπε να τα
πάρει μαζί του και να τα μεγαλώσει σε πολύ απομονωμένο περιβάλλον στην ύπαιθρο.
Και να μην μιλήσει ποτέ μπροστά τους. Κάποια στιγμή, αφού πέρασε καιρός και τα
βρέφη έγιναν παιδιά που περπατούσαν, ενώ άνοιξε την πόρτα στην καλύβα του αυτά
ήλθαν αμέσως κοντά του και του ζήτησαν τροφή, φωνάζοντας "βέκος". Ο
βοσκός το ανέφερε στον φαραώ και εκείνος ρώτησε τους σοφούς συμβούλους της
αυλής του. Σε ποια γλώσσα υπάρχει η λέξη βέκος και τι σημαίνει. Εκείνοι του
είπαν βέκος είναι στα φρυγικά το ψωμί. Και ο φαραώ έβγαλε το συμπέρασμα ότι οι
Φρύγες είναι ο αρχαιότερος λαός στον κόσμο! Και θα μου πείτε και τι σχέση έχει αυτή
η ιστορία με τα αρβανίτικα; Μα, στα αρβανίτικα μπουκ είναι το ψωμί, ο άρτος. Βέκος
> βούκος > μπουκ (ακόμη και σήμερα λέμε μπουκιά, κλπ.).
 |
| Αρβανίτες στην Νέα Ήπειρο, το 1350. |
Η αρβανίτικη είναι
μία πανάρχαια ελληνική διάλεκτος. Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη όταν ιδρύθηκε η
ελληνική αποικία της Επιδάμνου, στο σημερινό λιμάνι του Δυρραχίου στην Αλβανία,
οι Κορίνθιοι άποικοι συνάντησαν Βρύγες και όχι Ιλλυριούς κατοίκους. Και μιλάμε
την ίδια περίπου εποχή με το περιστατικό με τον φαραώ και τον βοσκό.
Αργότερα εισέβαλε
η βάρβαρη φυλή των Ταυλαντίων Ιλλυριών στην περιοχή της κεντρικής Αλβανίας, που
όμως δεν έσβησαν την φρυγική γλώσσα στην περιοχή. Ακολούθησαν οι πόλεμοι με το βασίλειο
της Μακεδονίας, για 200 περίπου χρόνια, και ιδρύθηκαν παράλληλα με τις
ελληνικές αποικίες των παραλίων και νέες πόλεις από τους Μακεδόνες και Ηπειρώτες
βασιλείς, όπως η Αντιγόνεια στο Τεπελένι και η Αντιπάτρεια στο Μπεράτι της
Αλβανίας. Ο εξελληνισμός άρχισε ενωρίς και εξελίχθηκε ραγδαία κατά την
ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Διοκλητιανός ονόμασε την
περιοχή αυτή ρωμαϊκη επαρχία, ως Ιλλυρία Ελληνική ή Νέα Ήπειρος, με πρωτεύουσα
την Επίδαμνο, αποικία των Κορινθίων. Από εκεί περνούσε διασχίζοντας όλη την
κεντρική Αλβανία η Εγνατία Οδός που κατέληγε στην νέα πρωτεύουσα των Ρωμαίων,
την Κωνσταντινούπολη, το Βυζάντιο, των Μεγαρέων αποίκων. Οι αναφορές για την
Νέα Ήπειρο την δηλώνουν ως μερικώς ελληνική και μερικώς εξελληνισμένη. Ακολούθησε
η βυζαντινή περίοδος που κράτησε 1.100 χρόνια. Από το Δυρράχιο καταγόταν ο
αυτοκράτορας Αναστάσιος ο Δίκορος. Είχε τον έναν οφθαλμό μαύρο και τον άλλο
γαλανό. Το Δυρράχιο καταστράφηκε από σεισμό και ο Αναστάσιος το ανοικοδόμησε
κατασκευάζοντας τα μεγαλύτερα και υψηλότερα τείχη στα Βαλκάνια. Τόσο μεγάλα που
προχωρούσαν ιππείς επάνω τους!
Αργότερα η περιοχή
έγινε βυζαντινό διοικητικό Θέμα με πρωτεύουσα το Δυρράχιο. Υπήρξαν και
εποικισμοί σλάβων στα ορεινά, που δεν επηρέαζαν σοβαρά τον εντόπιο πληθυσμό,
την γλώσσα και την ορθόδοξη θρησκεία. Για 100 περίπου χρόνια εκεί συγκρούσθηκαν
Βούλγαροι και Βυζαντινοί μέχρι που νίκησαν οι Βυζαντινοί την εποχή του
Βουλγαροκτόνου (1018 μ.Χ.). Εκείνην την εποχή γίνονται οι πρώτες αναφορές σε
Αρβανίτες της Ηπείρου και σε Αλβανούς της Βόρειας Αλβανίας (Διοκλείας). Το
αναφέρουν οι Βυζαντινοί ιστορικοί συγγραφείς της εποχής, ο Μιχαήλ Ατταλειάτης
και η πριγκήπισσα Άννα Κομνηνή. Το 1204 αλώθηκε η Κωνσταντινούπολη από τους Φράγκους
σταυροφόρους και ιδρύθηκε στην δυτική βυζαντινή Ελλάδα το Δεσποτάτο της Ηπείρου,
με έδρα την Άρτα και με βασιλείς από την Δυναστεία των Κομνηνών. Περιέλαβε όλην
σχεδόν την Αλβανία μέχρι το Δυρράχιο στα Βόρεια. Εκείνους τους αιώνες
εμφανίζεται η περιοχή Άρβανον[2],
ανάμεσα στις Βρυγηίδες (δηλ. των Βρυγών – νυν Πρέσπες) λίμνες και το Δυρράχιο,
σε ορεινή τοποθεσία, βόρεια της σημερινής Βορείου Ηπείρου.
 |
| Άρβανον και Αρβανίτες 100-1430 μ.Χ. |
Στα 1262-1282
εισβάλουν στην περιοχή οι Γάλλοι της Δυναστείας των Ανδεγαυών της Ιταλίας, ηττώνται
από τους Παλαιολόγους και παραιτούνται από την διεκδίκηση της
Κωνσταντινούπολης. Αλλά οι περιοχές της Βόρειας Αλβανίας υιοθετούν τον καθολικισμό
και ξεκινά η θρησκευτική διαίρεση της χώρας. Ο νότος παραμένει ορθόδοξος στο Δεσποτάτο
της Ηπείρου των Κομνηνών. Έναν αιώνα αργότερα, στα 1320-1370 ξεκινά η κάθοδος
των αρβανίτικων φυλών της Ηπείρου προς την νότια Ελλάδα. Είχαν προηγηθεί η
κατάκτηση του Δεσποτάτου της Ηπείρου από τους Ιταλούς Ορσίνι των Επτανήσων, τους
Παλαιολόγους της Κωνσταντινούπολης και τέλος τους Σέρβους του Στέφανου Δουσάν.
 |
| Λαϊκή εορτή στην Θήβα με αρβανίτες. |
Οι Αρβανίτες
εγκαθίστανται μέχρι το 1400 στην Στερεά Ελλάδα, την Αττική, την Εύβοια, την Πελοπόννησο,
την Θράκη…[3]
Ενώ παράλληλα ξεκινά η οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων και την Ελλάδας που θα
κρατήσει ένα περίπου αιώνα.
(*) Ο κ.
Ισίδ. Σκληρός δεν είναι γλωσσολόγος. Απλώς ένας νεαρός ομιλητής της αρβανίτικης
γλώσσας.
 |
| Φύλλο της δίγλωσσης (νεοελληνικά-αρβανίτικα) εφημερίδος "Απόλλων" (1889). |
ΠΙΝΑΚΑΣ ΜΕΡΙΚΟΥ ΑΡΒΑΝΙΤΙΚΟΥ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟΥ
Ακολουθεί ένα
λεξιλόγιο της σημερινής αρβανίτικη γλώσσας της νότιας Ελλάδας. Μόνον ο Μάρκος
Μπότσαρης κατόρθωσε να γράψει αρβανίτικο λεξικό στα χρόνια της εξορίας των
Σουλιωτών (μετά το 1803).
Μπουκουράνα :
Όμορφη
|
Μπουκουριά :
Ομορφιά
|
Παλαθούρε :
Παραθυρο
|
Στέπι : Σπίτι
(> hospitium λατ.)
|
Βαιζα : κορίτσι
|
Ντιαλι : Αγόρι
|
Μπουρι : Άνδρας
|
Γκρουα : Γυναίκα
|
Τάτα : Πατέρας
(< άττας φρυγικό)
|
Μούμα : Μητέρα ,
Μαμά
|
Πλιάκα : γριά, αρχαία
|
Θειάκα : Θεία
|
Βογκελ : Μικρός
|
Μάδε : Μεγάλος
|
Βλα ιμ : Αδερφός μου (> βλάμης : φίλος)
|
Μοτρα : Αδερφή
|
Κρουσκ :
Συγγενείς, Συμπέθεροι
|
Μπουγιαρ :
Αριστοκράτες, Βογιάροι
|
Πρίφτης : Ιερέας, Παπάς (> priest αγγλικά)
|
Τριμ : Παλληκάρι
|
Νουσε : Νύφη
|
Νταρσεμ : Γάμος
|
Ζοτιν : Κύριος, Θεός (< Ζευς)
|
Ντιελ : Ήλιος (< Δίας)
|
Ντερα : Πόρτα (< Δέρας ή Δούρα ομηρικό)
|
Κιελ : Ουρανός
(> cielo ιταλικά)
|
Ντέτι : Θάλασσα
|
Μάλι : Βουνό
|
Λιούμι : Ποτάμι
|
Ράθρι : Ρείθρο, θέση κοντά σε ποτάμι
|
Χώρα : Πρωτεύουσα
πόλη
|
Καντούτι : Χωριό
|
Κρουγιε : Βρύση
(< κρήνη)
|
Ούγιε : Νερό (> aqua
λατινικό)
|
Αρ : Γη (αρ πανάρχαια λέξη της Γης)
|
Ζιαρδ : Φωτιά
|
Μπουκ : Ψωμί
(< βέκος φρυγικό)
|
Ντιαθ : Τυρί
|
Κριε : Κεφάλι
(< κριός)
|
Κόκα : Κεφάλι
|
Κρεχαρορι : Στήθος
|
Κουριζι : Πλάτη
|
Μπίθα : Πισινός
(Μπιθε-γκουρας : Κολο-κοτρώνης)
|
Γκούρα - Πέτρα
(οπλαρχηγός Γκούρας του 1821)
|
Ντορες : Χερια
|
Κεμπετε : Πόδια
|
Δεμπε : Δόντια
|
Γκουλουμιε :
Μάτια, Οφθαλμοί
|
Μπέσα : Πίστη,
υπόσχεση
|
Μπαμπεσιά :
Απιστία, Ατιμία
|
Πακ : λίγη
(Πακ μπέσα : Μπαμπεσια)
|
Φλες : Μιλάω, Λέω
(Παπαφλεσσας : Πολυλογάς παπάς)
|
Κες : Γελώ
|
Καμ : Έχω, Κεμι :
Έχουμε
|
Σκοβα : Περναω από
κάπου
|
Ντο βες : Θα πάω (< βαίνω)
|
Ντο Χαμ: θα φάω (< χαύω αρχαίο ελληνικό)
|
Μος : Μην
(αρνητικό, αποτρεπτικό)
|
Ντρέδε : Τρομεροί
(Ντρέδες Μεσσηνίας)
|
Ρι ατιε : Κάθησε εδώ (< ρέω)
|
Σούμε : Πολύ
|
Φτοχτε : Κακό,
Φτωχό
|
Βατε : Πήγε, Έφυγε (< βαίνω)
|
έρδε : ήρθε
|
Σιπρ : Επάνω
(> sopra ιταλικό)
|
Ποστ : Κάτω
|
Φάρα : Σπόρος, γένος
(< φατρία αρχαίο ελληνικό)
|
Σιοκ : δικός μου, δικός σας
|
Ρα καμπάνα : η καμπάνα
|
Πι : Πίνω
|
Τι : Εσύ (> tu
ιταλικό)
|
Σοντε : Σήμερα
|
Νατε : Νύχτα
(> notte ιταλικό)
|
Μενάτε : Πρωί (Μετά την νύχτα)
|
Ντίτα : Ημέρα (> date, day
αγγλικό)
|
Βίτρα : Χρόνια,
Έτη
|
Κουρτίνα : Όταν
|
Κάντον : Τραγουδώ
(> canzoni ιταλικό)
|
Γκλιούχε : Γλώσσα
|
Ε πάρε : Ο πρώτος (> primus λατινικό)
|
Γκιθ : Όλο
|
Πούνε : Εργασία, δουλειά (< πόνος)
|
Μπάρδε : Λευκό,
Άσπρο
|
Κουκε : Κόκκινο
|
Ζεζε : Μαύρο
|
Ρίμτε : Κίτρινο
|
Λουλε : Άνθος,
Λουλούδι
|
Γκορυτσά, γκορτσά : Άγρια αχλαδιά
|
Εα κτου : Έλα εδώ
|
Σκόν γκα κτου : Φύγε από εδώ
|
Ντελιέτ : Πρόβατα
|
Δίτε : Κατσίκια
|
Γκιόσα : Προβατίνα
|
Ντόσα : Γουρούνα
|
Λιόπε : Αγελάδα
(> Λιόπεσι)
|
Πούλε : Κοτόπουλο
(> polo ιταλικά)
|
Λεπούρ : Λαγός
(> κελεπούρι)
|
Γκιέλι : Κόκκορας
|
Καρκαλέτσι :
Ακρίδα
|
Μελιγκόνα :
Μυρμήγκι (< μυρμηδών ομηρικό)
|
Αρβανίτικα επώνυμα:
[1] Περισσότερα για τους Φρύγες βλ. ομιλία του Γ. Λεκάκη «Ο “χρυσός”
μύθος του Μίδα, οι Μακεδονο-Θράκες Φρύγες, ο Γόρδιος, το Γόρδιον και ο γόρδιος
δεσμός που δόθηκε στην Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Μυθολογίας
(ΕΜΑΕΜ), στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών,
στις 2.2.2017.
[2] Βλ. και ομιλία του Γ. Λεκάκη «Η ελληνικότητα των
Αρβανιτών», που δόθηκε στο αρβανιτοχώρι Λέχοβο της Φλώρινας, στις 20.6.2015.
[3] βλ. και Γ. Λεκάκη – Φ. Μαλκίδη «Αρβανίτες από την Ήπειρο
στην Θράκη», στην εφημ. «Χρόνος» Κομοτηνής, 15.4.2015, επ’ ευκαιρίας σχετικού
διημέρου συνεδρίου του αρβανίτικου Συλλόγου «Ρέα» Κορινθίας, που έγινε στην
Κόρινθο.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου