Η Eλληνικότητα των Νησιών του Ανατολικού Αιγαίου μέσα από το «BAHRIYE» του Οθωμανού Ναυάρχου Πιρί Ρείς

Ο Πιρί Ρείς θεωρείται σήμερα ένας από τους μεγαλύτερους Οθωμανούς Ναυάρχους του 16^ου αιώνα, με πλούσιο έργο στον τομέα της χαρτογράφησης. Γεννημένος στην Καλλίπολη περί το 1465, μεγάλωσε στις ακτές του Μαρμαρά και υπήρξε ανιψιός του διαβόητου πειρατή Κεμάλ Ρείς. Οι ανάγκες του Οθωμανικού στόλου στις αρχές του 16^ου αιώνα για έμπειρους ναυτικούς στους συνεχείς πολέμους με τη χριστιανική Δύση και κυρίως με τη Βενετία, οδήγησε το σουλτάνο Βαγιατζίτ Β΄ στο να προσλάβει πειρατές όπως τον Κεμάλ Ρείς και τον ανιψιό του Πιρί, αποδίδοντάς τους μάλιστα, υψηλές απολαβές και το βαθμό του Ναυάρχου.

Η κλίση του Πιρί Ρείς στην χαρτογράφηση δεν άργησε να φανεί. Ήδη από το 1502 ξεκίνησε το έργο του, μελετώντας  δυτικούς χάρτες (όπως οι ιταλικοί πορτολάνοι της Μεσογείου) και πολύ περισσότερο τους βυζαντινούς θαλάσσιους χάρτες, που είχαν διασωθεί πρίν λίγα χρόνια, όταν η Κωνσταντινούπολη έπεφτε στα χέρια των Οθωμανών. Αναμφίβολα, το μεγαλύτερο έργο του είναι το περίφημο BAHRIYE (Βιβλίο Ναυσιπλοΐας) που χρονολογείται το 1526 και αποτελείται από ακριβείς και λεπτομερείς γεωμετρικές απεικονίσεις των ακτογραμμών και των νησιών της Μεσογείου και του Αιγαίου πελάγους. Το συγκεκριμένο βιβλίο πέρα από ναυτικό βοήθημα, παρουσιάζει ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον, καθώς παραθέτει πολλές λεπτομέρειες για τους πληθυσμό, την οικονομία, τα τοπωνύμια και τον πολιτισμό των περιοχών που είχαν χαρτογραφηθεί.

Η νήσος Χίος και τα μικρασιατικά παράλια.

Χάρτης του 1526, Πιρί Ρείς.

Για την νήσο Ίμβρο (imroz στο βιβλίο του), αναφέρει ότι τα παλαιά χρόνια οι φρουρές της, ειδοποιούσαν με σήματα καπνού και φωτιές τις μικρασιατικές ακτές για επικείμενη εισβολή, καθώς και για το μέγεθος του εχθρικού στόλου. Κατόπιν, φρούρια των παραλίων έκαναν αντίστοιχα σήματα που λαμβάνονταν τελικά από την Κων/πολη. Μ’ αυτό τον τρόπο, μέσα σε μία ώρα η κεντρική διοίκηση της Πόλης, γνώριζε τις σχετικές λεπτομέρειες. Η όλη διαδικασία που περιγράφει από μαρτυρίες ο Πιρί Ρείς, δεν είναι άλλη από τις περίφημες φρυκτωρίες, που συνιστούσαν το δίκτυο επικοινωνιών του Βυζαντίου με οπτικά σήματα, ήδη από την εποχή του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ του Σοφού.

Για τη Σαμοθράκη (semedirek), μας δίνει την πληροφορία ότι ήταν νησί μοναχών που ζούσαν σε ερημικές τοποθεσίες και πώς το νησί, ο κόσμος  το ονόμαζε «τόπο των Αγίων», λαθεμένα όμως για τον ίδιο, χωρίς να επεξηγεί περισσότερο. Ακόμα πιο σημαντική, είναι η μαρτυρία ότι από εκεί προέρχονταν οι μοναχοί της Αγίας Σοφίας, του σημαντικότερου ίσως ναού και συμβόλου της ανατολικής ορθόδοξης εκκλησίας. Επισημαίνει ότι μία από τις ερειπωμένες περιοχές που ζούσαν οι μοναχοί, ονομαζόταν Paliopoulo (πιθανότατα Παλαιόπολις). Γενικά, παρουσιάζει τη Σαμοθράκη ως ένα αξιόλογο μοναστικό κέντρο.

Η Θάσος ονομάζεται Τas Oz, η Λήμνος Limli, ο Μούδρος Μondoros κ.λ.π. Οι περιγραφές για τη ζωή των μοναχών στο Άγιο Όρος είναι επίσης, εκτενείς και κατατοπιστικές. Κάνει λόγο για 360 μοναστήρια άνω των χιλίων ετών, από τα οποία την εποχή που γράφει, μόνο 60 ήταν σε καλή κατάσταση. Οι μοναχοί, αναφέρει ότι είχαν θαλάσσια σύνδεση με βακούφια της Λήμνου απ’ όπου προμηθεύονταν τρόφιμα. Υπήρχαν καλλιέργειες, αμπελώνες, ενώ είχαν αναπτύξει προηγμένες μεθόδους για το άλεσμα των σιτηρών και την παραγωγή του άρτου. Σημαντικές λεπτομέρειες παρατίθενται στο βιβλίο του, τόσο για την καθημερινότητα στις Μονές όσο και για το άβατο της Αθωνικής χερσονήσου.

Η νήσος Λέσβος (midillu) όπως απεικονίστηκε στο Bahriye.

Ο Οθωμανός χαρτογράφος δεν συγκινείται μόνο από το φυσικό κάλος της Λέσβου, γνωστή τότε με το όνομα της πρωτεύουσας του νησιού Μυτιλήνης (Midillu), αλλά και με την μακρά ιστορία της. Μνημονεύει την περίοδο της ηγεμονίας της γενουάτικης οικογένειας των Γατελούζων (1355-1462), ως μία περίοδο που οδήγησε σε εξύψωση του νησιού με άνθιση του εμπορίου και γενικότερα της ζωής και του πληθυσμού του. Για την πόλη της Μυτιλήνης, δίνονται στοιχεία για τον αριθμό των πλοίων που μπορούν να ελλιμενιστούν (300 πλοία σύμφωνα με τους υπολογισμούς του) και επισημαίνει ότι κατοικείται από απίστους. Λόγος γίνεται για την Ερεσό (Herse) και την Καλλονή (Qalania), τις εκκλησίες του νησιού και τα πολλά οχυρωματικά έργα. Αντίστοιχα, μεγάλος αριθμός πληροφοριών δίνεται για το νησί της Χίου και της Σάμου. Αναφορές για τη διοίκηση, την λατινική κατοχή, την βυζαντινή περίοδο, το εμπόριο, τα προϊόντα και την πολύτιμη μαστίχα, συμπληρώνουν τις τοπογραφικές περιγραφές των νησιών αυτών. Το άφθονο πόσιμο νερό της Σάμου, τα πλούσια δάση και τα αρχαιολογικά ευρήματα, δίνουν με σαφήνεια τη στρατηγική σημασία που είχε η Σάμος στο Αιγαίο, καθώς το νερό ήταν απαραίτητο για τις εκστρατείες του σουλτανικού στόλου, η δε ξυλεία αναγκαία για τη ναυπήγηση σκαφών.

Η Ρόδος και τα Δωδεκάνησα, παρόλο που την εποχή που γράφτηκε το BAHRIYE δεν είχαν

Η νήσος Σάμος του Πιρί Ρείς.

ακόμη κατακτηθεί από τους Οθωμανούς, ωστόσο παρουσιάζονται με αρκετές εδαφικές λεπτομέρειες. Τα χαρακτηρίζει ως νησιά «απίστων» που κουρσεύουν τα μικρασιατικά παράλια, εννοώντας τους Ιωαννίτες Ιππότες. Στο σημείο αυτό ο Πιρί Ρείς, προσεγγίζει τις περιγραφές της ακτογραμμής και τη γεωγραφία της Ρόδου, από την οπτική του εισβολέα. Επισημαίνει λιμάνια και περιοχές, απ’ όπου τα κάστρα του νησιού θα μπορούσαν να κυριευθούν με τον ευνοϊκότερο για τους Οθωμανούς τρόπο. Ενδεικτικό άλλωστε των βλέψεων του σουλτάνου για πλήρη κατάληψη του Αιγαίου. Το ύφος που χρησιμοποιεί είναι καθαρά στρατιωτικό και διαβάζοντας κανείς το κείμενο που αφορά τη Ρόδο, αντιλαμβάνεται περισσότερο ότι πρόκειται για οδηγίες εκστρατείας παρά για βιβλίο ναυσιπλοΐας.

      

      Οι ιστορικοί συμφωνούν στο γεγονός ότι ο Οθωμανός χαρτογράφος ήταν τελειομανής και ιδιαίτερα σχολαστικός με το έργο του, κατά καιρούς έχουν διατυπωθεί θεωρίες ότι κατάγεται από χριστιανική, πιθανόν ελληνική οικογένεια, χωρίς όμως να είναι επιβεβαιωμένο. Πάντως, οι ακριβείς υπολογισμοί χερσαίων διαστάσεων, η ορθή εκτίμηση αποστάσεων και τα εθνολογικά στοιχεία που αναφέρει στο βιβλίο του, το καθιστούν αξιόλογη ιστορική πηγή. Σε κάθε περίπτωση ο συγγραφέας, ίσως άθελά του, επιβεβαιώνει τον ελληνικό χαρακτήρα των νησιών του ανατολικού Αιγαίου και προβάλει την οθωμανική κυριαρχία, περισσότερο από επεκτατική ανάγκη του Ισλάμ, παρά από την συνήθη έννοια ενός δίκαιου αγώνα. Τελικά και ο ίδιος ο Πιρί Ρείς υπήρξε θύμα της λογικής αυτής, που διαμόρφωσε τον μεσαιωνικό χαρακτήρα της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την αλαζονεία των ηγεμόνων της. Για μία και μοναδική αποτυχία του, σε ναυμαχία εναντίον των Πορτογάλων, κατηγορήθηκε για προδοσία και εκτελέστηκε δημόσια στο Κάιρο της Αιγύπτου, το 1553 σε προχωρημένη ηλικία.

Το περίφημο βιβλίο ναυσιπλοΐας του Πιρί Ρείς

«BAHRIYE» (1526)

Πηγές

Christian Gruber, The Islamic Manuscript Tradition, Indiana University Press,(Bloomington,2010)

Gianacarlo Casale, The Ottoman Age of Exploration, Oxford University Press, (London, 2010)

Pinar Emiralioglou, Geographical Knowledge and Imperial Culture In The Early Modern Ottoman Empire, Sam Huston State University, USA, (Dorchester,UK, 2014)

Piri Reis, Kitab-I-Bahriye (σε αποδόσεις στην αγγλική γλώσσα)

Svat Soucek, Piri Reis and Turkish Mapmaking after Columbus, Oxford University Press, (London and New York, 1996)