Όταν η Φωκίωνος Νέγρη ήταν ρέμα. Φωτο-τοπογραφική τεκμηρίωση του ρέματος Λεβίδη.

Φωτο-τοπογραφικό ταξίδι στην πάλαι ποτέ Αθήνα των ανοιχτών ρεμάτων, αυτή την φορά στην Κυψέλη και στην Φωκίωνος Νέγρη, γνωστή και ως "Πράσινη Λεωφόρος" στην λαϊκή κοσμολαλιά, όταν ήταν ακόμα ρέμα, 

γνωστό ως ρέμα Λεβίδη. 

Εισαγωγή

Η Φωκίωνος Νέγρη είναι μια ακόμα οδός των Αθηνών που κρύβει ένα υπόγειο, εγκιβωτισμένο ρέμα. Το άλλοτε γνωστό ως ρέμα Λεβίδη (από την οικογένεια Λεβίδη, κτηματίες της περιοχής) γίνεται η "Πράσινη Λεωφόρος" την δεκαετία του '30 και από την δεκαετία του '70 μετατρέπεται στον πλέον φημισμένο πεζόδρομο της Κυψέλης. Στην προσπάθεια ανασύνθεσης του φυσικού Αθηναϊκού τοπίου εξερευνούμε φωτο-τοπογραφικά την Φωκίωνος Νέγρη, ανακαλύπτοντας και φέρνοντας στο φως τα ίχνη του ρέματος που συγκεντρώνει, ακόμα και σήμερα, τα νερά που "κατέβαιναν" από τις πλαγιές του Αγχέσμου (Τουρκοβούνια).

Η προέλευση του ονόματος του ρέματος // Ρέμα Λεβίδη

Η οικογένεια Λεβίδη ήταν παλιά βυζαντινή οικογένεια ευγενών στρατιωτικών και πολιτικών με καταγωγή από την Κωνσταντινούπολη. Κατά τον 17ο και 19ο αιώνα πολλά μέλη της ιστορικής αυτής οικογένειας ανήλθαν σε υψηλές θέσεις του Πατριαρχείου και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και παρείχαν μεγάλες υπηρεσίες στο υπόδουλο ελληνικό γένος. Μετά τις σφαγές της Κωνσταντινούπολης το 1821, μέλη της οικογένειας κατέφυγαν στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, στη Βλαχία στη Μολδαβία και στη Ρωσία και διακρίθηκαν κατά την διάρκεια του Αγώνα της Ανεξαρτησίας αλλά και μετά την απελευθέρωση των Ελλήνων.

Μετά την ανεξαρτησία της Ελλάδας τα μέλη της οικογένειας Λεβίδη διέπρεψαν στην πολιτική ενώ αρκετοί ακολούθησαν στρατιωτική και διπλωματική σταδιοδρομία. Γνωστός είναι και ο Λόφος Λεβίδη, στην Παλλήνη Αττικής ιδιοκτησία της οικογένειας Λεβίδη μετά τις αρχές του 20ου αιώνα.

Στην περιοχή μελέτης μας τώρα, στην πάλαι ποτέ έρημη περιοχή της Κυψέλης, στις αρχές του 20ου αιώνα, κατοικούσαν μέλη των οικογενειών Καλλιφρονά και Λεβίδη, οι οποίες κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης και τα σπίτια τους για πολλά χρόνια λειτουργούσαν ως τοπόσημα. Το ρέμα της περιοχής επομένως, λόγω της γειτνίασης του με τα κτήματα της οικογένειας ονομάστηκε ρέμα Λεβίδη.

Στα τέλη του 19ου αιώνα η Κυψέλη οριζόταν Δυτικά από την οδό Πατησίων, Βόρεια από το ρέμα Λεβίδη, 

Νότια από το ρέμα του Κυκλοβόρου και Ανατολικά από τα Τουρκοβούνια.

Η προέλευση του ονόματος της οδού // Φωκίωνος Νέγρη

Ο Φωκίων Νέγρης (31 Μαρτίου 1846-15 Ιανουαρίου 1928) ήταν Έλληνας μεταλλειολόγος, γεωλόγος, πολιτικός και πρώτος πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών (1927). Διετέλεσε διευθυντής της Εταιρείας των Μεταλλουργείων του Λαυρίου και εν συνεχεία Δήμαρχος της πόλης του Λαυρίου (1895 - 1898). Ως υπουργός Οικονομικών εισήγαγε σημαντικές μεταρρυθμίσεις στην κοινωνική ασφάλιση.

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη και ήταν γιος του Κωνσταντίνου Νέγρη, πρώτου καθηγητή στην έδρα των μαθηματικών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Καταγόταν από τις σπουδαίες φαναριώτικες οικογένειες Νέγρη, Καλλιμάχη και Υψηλάντη και ήταν δισέγγονος του Κωνσταντίνου Υψηλάντη, ηγεμόνα της Βλαχίας, Μέγα Διερμηνέα της Υψηλής Πύλης και πατέρα των Δημητρίου και Αλεξάνδρου Υψηλάντη, και αδερφός του Θεόδωρου Νέγρη.

Έζησε τα παιδικά του χρόνια στο Παρίσι αποπερατώνοντας τις εγκύκλιες σπουδές του στο Λύκειο Louis le Grand. Στη συνέχεια σπούδασε στην Πολυτεχνική Σχολή (École Polytechnique) και στην École de Mines καθώς και στη μαθηματική σχολή της Σορβόνης. Το 1870 εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Διετέλεσε:

- Μέλος του Δ.Σ. του Σύνδεσμου Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων (Σ.Μ.Ε.), 

- Πρόεδρος της Εταιρείας Σιδηροδρόμων Αττικής,

- Πρόεδρος του Ελληνικού Πολυτεχνικού Συλλόγου (1909 - 1919), 

- Πρόεδρος του Ελληνικού Συλλόγου της Κοινωνίας των Εθνών, 

- Επίτιμος διδάκτωρ των φυσικών επιστημών του Πανεπιστημίου Αθηνών και 

- Τακτικό μέλος, από ιδρύσεως, της Ακαδημίας Αθηνών. 

Απεβίωσε στην Αθήνα. Ήταν παντρεμένος με την Ελένη Ρίζου - Νερουλού, εγγονή του Ιάκωβου Ρίζου - Νερουλού, και είχαν αποκτήσει μια κόρη, την Λουκία Νέγρη, σύζυγο του Ασημάκη Ζαΐμη. Εγγονός του ήταν ο Φωκίων Ζαΐμης, βουλευτής και υπουργός και δισέγγονός του ο Ανδρέας Φ. Ζαΐμης.

Το ρέμα Λεβίδη και η μετατροπή του σε οδό Φωκίωνος Νέγρη

Η οδός Φωκίωνος Νέγρη διαμορφώθηκε την δεκαετία του 1930, κατόπιν διευθέτησης και εγκιβωτισμού του ρέματος Λεβίδη, το οποίο αποτελούσε κάποτε το βόρειο σύνορο της Κυψέλης, η οποία στα τέλη του 19ου αιώνα ήταν προάστιο των Αθηνών και ένα απόλυτα φυσικό τοπίο, κυριολεκτικά μια κυψέλη ρεμάτων. 

Το ρέμα, όπως βλέπουμε και στον χάρτη της Κυψέλης του Λαμπαδαρίου ξεκινούσε από τις πλαγιές του Αγχέσμου (Τουρκοβούνια), κυλούσε κατά μήκος της οδού Κρίσσης, διέσχιζε την πλατεία Κυψέλης και κατόπιν τον σημερινό πεζόδρομο της Φωκίωνος Νέγρη ορίζοντας έτσι τα σύνορα της Κυψέλης με τα Πατήσια. 

Δεξιά και αριστερά υπήρχαν παράγκες, μερικά ισόγεια σπίτια και σπανίως διώροφα ή τριώροφα, κυρίως κοντά στην Πατησίων. 

Μαριάνθη Μπέλλα

Οι δύο πλευρές του ρέματος ενώνονταν σε δύο σημεία, με δυο γέφυρες, μια μεγάλη, στο ύψος της οδού Επτανήσου και μία μικρότερη στο ύψος της οδού Χαιρώνειας. 

Το ρέμα συνέχιζε με κατεύθυνση ΝΑ, διέσχιζε όλες τις παράλληλες της Πατησίων (3ης Σεπτεμβρίου, Αριστοτέλους, Φυλής, Αχαρνών, Μιχαήλ Βόδα) και τα νερά του λίμναζαν συνήθως στο ύψος της πλατείας Βάθης.

Την δεκαετία του ΄30 όμως η συνεχής αστική πίεση γύρω από το ρέμα, σε συνδυασμό με την αδιαφορία των υπευθύνων οδήγησε στην υποβάθμιση του ρέματος, σε τέτοιο βαθμό ώστε ο τύπος της εποχής να το ονομάζει "το απαίσιο ρέμα" και να πιέζει για λύση, δηλαδή υπογειοποίηση.

Δημοσίευμα της εφημερίδας "Αθηναϊκή" 

για το ρέμα Λεβίδη, 29/6/1935

Τα κείμενα με πλαγιότιτλους είναι από το άρθρο: Φωκίωνος Νέγρη: Ένας πεζόδρομος με ιστορία, πολυχρωμία και έντονη παρουσία της τέχνης, Μαριάνθη Μπέλλα

Από τα χρόνια της Τουρκοκρατίας και μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα στην μεσημβρινή πλευρά της Φωκίωνος Νέγρη (μεταξύ των οδών Σποργίλου και Ευβοίας) βρισκόταν η Μεγάλη Βρύση, που ήταν πέτρινη, χτισμένη με πελεκητές πέτρες, και είχε πολλούς κρουνούς. Στο σημείο που βρισκόταν η Μεγάλη Βρύση υπήρχαν δύο πανύψηλες λεύκες που σώζονταν μέχρι πριν λίγα χρόνια. Από τη Μεγάλη Βρύση προμηθεύονταν νερό τόσο οι κάτοικοι, όσο και οι πλανόδιοι υδροπωλητές  που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της πόλης κατά τις περιόδους της λειψυδρίας.

Κατά την περίοδο δημαρχίας του Σπύρου Πάτση (1917-1920 και 1922-1929), το ρέμα Λεβίδη, όπως και πολλά άλλα ρέματα της Αθήνας, μετατράπηκε σταδιακά σε εστία μόλυνσης επικίνδυνη για τη δημόσια υγεία, με τα λιμνάζοντα νερά και τα σκουπίδια που έριχναν οι κάτοικοι, λόγω έλλειψης οργανωμένου συστήματος αποκομιδής σκουπιδιών. 

Ο Σπύρος Πάτσης, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, έλαβε μέτρα και προσπάθησε να επιλύσει τα προβλήματα της αποκομιδής των σκουπιδιών, της υδροδότησης και της αποχέτευσης της πρωτεύουσας. Αργότερα, επί δημαρχίας Κώστα Κοτζιά (1934-1936), που στη συνέχεια ανέλαβε και το Υπουργείο Διοικήσεως Πρωτευούσης, έγινε η κάλυψη των ρεμάτων Κυκλοβόρου και Λεβίδη. Ο εξωραϊσμός του ρέματος Λεβίδη πραγματοποιήθηκε το 1937, με τη δημιουργία ενός γραμμικού κήπου, με φύτευση δέντρων και θάμνων, κατασκευή σιντριβανιών και χώρων παιχνιδιού, ανάμεσα σε δύο ασφαλτοστρωμένες οδούς. Η διαμόρφωση της "πράσινης λεωφόρου" με τα τρεχούμενα νερά ήταν έργο του αρχιτέκτονα Βασίλη Τσαγρή. 

 Φωκίωνος Νέγρη, Η πράσινη λεωφόρος, 1964

πηγή φωτογραφίας: Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ

 Φωκίωνος Νέγρη, Η πράσινη λεωφόρος, 1964

πηγή φωτογραφίας: Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ

Το 1935 οικοδομήθηκε η Δημοτική Αγορά Κυψέλης, έργο του αρχιτέκτονα Αλ. Μεταξά και χαρακτηριστικό δείγμα του αθηναϊκού μοντερνισμού. Κτίστηκε από τον Δήμο Αθηναίων, ο οποίος προσπάθησε έτσι να αποσυμφορήσει την Κεντρική Αγορά της οδού Αθηνάς. Τα εγκαίνια της έγιναν το 1937 και στέγασε πολλά καταστήματα τροφίμων.

Ρέμα Λεβίδη - Φωκίωνος Νέγρη, 1934 -1935.

πηγή φωτογραφίας: Η ΑΘΗΝΑ ΜΕΣΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ

Φωτο-τοπογραφική τεκμηρίωση του ρέματος Λεβίδη

Στην συνέχεια ερευνούμε, μέσα από παλιούς χάρτες, σχέδια και αεροφωτογραφίες την πορεία του ρέματος με τελικό σκοπό να το προβάλουμε πάνω στον ιστό της σύγχρονης πόλης.

Πολύτιμος οδηγός οι δυο πρώτες πλήρεις αποτυπώσεις τοπογραφικής ακρίβειας της Αττικής γης:

- Η αποτύπωση του Ernst Curtius και του Johann August Kaupert (1875 - 1903) και 

- Η αποτύπωση του Λαμπαδάριου (1924-1928)

Στην πρώτη περίπτωση η συνεργασία του Kaupert με τον Curtius το 1878 οδήγησε στην έκδοση του έργου Atlas of Athens, και αργότερα το μνημειώδες Karten von Attica - Χάρτες της Αττικής (1881-1903) όπου συμμετείχε ο επίσης Γερμανός αρχαιολόγος Arthur Milchhoefer, έργο που ολοκληρώθηκε μετά το θάνατό του στις 11 Φεβρουαρίου 1899 και αποτελεί ανεκτίμητο τεκμήριο τοπιογραφίας και αρχαιολογίας για την αττική γη. Το έργο Karten von Attica εκδόθηκε από τον Reimer B., και η εκτύπωσή του έγινε από το γερμανικό λιθογραφείο Korbeweit στο Βερολίνο. Ο Κάουπερτ βραβεύτηκε το 1889 από το πανεπιστήμιο του Στρασβούργου με τιμητικό διδακτορικό τίτλο.

Η δεύτερη αποτύπωση, αυτή του Δ. Λαμπαδαρίου, τότε καθηγητή του Εθνικού Μετσόβειου Πολυτεχνείου ήταν η πρώτη από αέρος, χαρτογραφική αποτύπωση της Αθήνας και των περιχώρων της μέσω φωτο-τοπογραφικών μεθόδων. Οι εργασίες για την συγκεκριμένη αποτύπωση πραγματοποιήθηκαν στην διάρκεια των ετών 1924-1928 από την Τοπογραφική Υπηρεσία του Υπουργείου Συγκοινωνιών, κάτω από την επιστημονική επίβλεψη του  ιδίου, ο οποίος τελούσε και διευθυντής της υπηρεσίας. Ο πρώτος αυτός φωτο-τοπογραφικός χάρτης έχει ιδιαίτερη ιστορική αξία, αφού η παραγωγή του ήταν άμεσα και αποκλειστικά συνδεδεμένη με την διαδικασία της εθνικής απογραφής της χώρας κατά τον Μάιο του 1928. 

Το επίτευγμα αυτό έχει θέσει την Ελλάδα ως το πρώτο κράτος, σε παγκόσμια κλίμακα, που εφάρμοσε τη μέθοδο της εναέριας φωτο-τοπογραφίας για σκοπούς απογραφής πληθυσμού.

Στον χάρτη που ακολουθεί, του Λαμπαδάριου, φαίνεται η περιοχή της Φωκίωνος Νέγρη όταν ήταν ακόμα ρέμα. Με μπλε περίγραμμα έχουμε σχεδιάσει τα όρια του ρέματος:

Στον χάρτη που ακολουθεί, του Λαμπαδάριου επίσης, έχουμε εφαρμόσει τα σημερινά όρια του πεζόδρομου της Φωκίωνος Νέγρη:

Από τα τέλη της δεκαετίας του '20 ξεκίνησαν στην Ελλάδα πλήθος αεροφωτογραφήσεων από τις αρμόδιες υπηρεσίες για ποικίλους σκοπούς. Σε μια από αυτές τις πρώτες αεροφωτογραφίσεις του 1929 το ρέμα σώζεται ακόμα. Με μπλε έχουμε σχεδιάσει τα φυσικά του όρια:

Στην ίδια αεροφωτογραφία, έχουμε εφαρμόσει τα σημερινά όρια του πεζόδρομου της Φωκίωνος Νέγρη:

Προοπτικές βλέψεις του τότε και του τώρα:

Κλείνουμε με την προβολή των ορίων του ρέματος από την αποτύπωση του Λαμπαδάριου επάνω σε σύγχρονο αεροφωτογραφικό υπόβαθρο της ΚΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ Α.Ε.

_____________________________________________________________________________

Κείμενο - Έρευνα:
Θεοδοσόπουλος Δημήτρης, Αγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός Ε.Μ.Π.

Πηγές:

Ιστοσελίδες:

1. https://el.wikipedia.org/

2. http://criticeduc.blogspot.gr/2016/03/blog-post.html (Φωκίωνος Νέγρη: Ένας πεζόδρομος με ιστορία, πολυχρωμία και έντονη παρουσία της τέχνης, Μαριάνθη Μπέλλα)

3. https://geomythiki.blogspot.be