ΑΓΝΩΣΤΗ ΙΣΤΟΡΙΑ : Αφιέρωμα στο Βρυσάκι (Η συνοικία που θυσιάσθηκε για τις ανασκαφές της Αρχ. Αγοράς)

Ακροκέραμα της οικίας επί της οδού Ποσειδώνος 4. Στο βάθος ο ναός του Ηφαίστου

Το Βρυσάκι ήταν η γειτονιά της παλιάς Αθήνας που απλωνόταν στη βόρεια – βορειοδυτική πλαγιά της Ακροπόλεως. Οριζόταν βορείως από την οδό Αδριανού, ανατολικώς από τις οδούς Ευρυσακείου και Βουλευτηρίου, νοτίως από την οδό Ακροπόλεως και δυτικώς από τις οδούς Αποστόλου Παύλου και Αγίων Ασωμάτων. Εκτός από τα φυσικά όρια της Ακροπόλεως και του Αρείου Πάγου στα νότια, οριοθετικά τοπόσημα ήταν το Θησείο στα βορειοδυτικά και ο πύργος του υστερορρωμαϊκού τείχους (το βόρειο άκρο της Στοάς του Αττάλου) στα βορειοανατολικά.

 

 Συνόρευε επομένως, και κατ’ αντιστοιχίαν με τις προαναφερθείσες οδούς, με το Μοναστηράκι, τους Αέρηδες, το Ριζόκαστρο, το Κάστρο (Ακρόπολη) και το Θησείο. Όμως σημαντικότερη από τη γειτνίαση με αυτές τις περιοχές ήταν η ίδια η θέση του Βρυσακίου επάνω στα ερείπια της αρχαίας Αγοράς των Αθηνών, η οποία τελικά υπήρξε μοιραία για την ύπαρξή του.

Το δυτικό άκρο της Αγοράς την 25^η Μαΐου 1931, πρώτη ημέρα των ανασκαφών. Διακρίνεται πίσω δεξιά από το ναό του Ηφαίστου η οικία του Ερρίκου Τράιμπερ, προσωπικού ιατρού του βασιλέως Όθωνος, στη γωνία των οδών Ερμού και Αγίων Ασωμάτων

Η εκκλησία και η συνοικία της Βλασσαρούς κατά την πρώτη ημέρα των ανασκαφών

Κάπως έτσι θα πρέπει να ήταν η Αγορά στην όψιμη αρχαιότητα. Αριστερά διακρίνεται η Στοά του Αττάλου και δεξιά το Ωδείο του Αγρίππα. Η επιδρομή των Ερούλων το 2ο αιώνα μ.Χ. μετέτρεψε την πόλη σε ερείπια. Τα ευρήματα των ανασκαφών ήταν μάλλον φτωχά σε σχέση με το τι είχε υπάρξει στο χώρο πριν τη βαρβαρική επιδρομή

Κάτοψη της ανεσκαμμένης περιοχής του Βρυσακίου

Η ανασκαφή ξεκίνησε από την πλατεία της Βλασσαρούς, στο δυτικό τμήμα της Αγοράς

Άραγε ποια συναισθήματα να κυριαρχούσαν, ο ενθουσιασμός για την αποκάλυψη των ερειπίων του ενδόξου παρελθόντος ή η θλίψη για το ξεσπίτωμα; Αριστερά του εικονιζομένου καφενείου βρίσκεται η Βλασσαρού

Η πρώτη οικία που κατεδαφίστηκε βρισκόταν επί της οδού Επωνύμων (Πατούσα). Η κατεδάφισή της ξεκίνησε στις 20 Απριλίου 1931. Διακρίνονται τα ακροκέραμά της, πιθανότατα οι αρχαΐζουσες «κουκουβάγιες». Στο βάθος η οδός Αδριανού

Αεροφωτογραφία του Βρυσακίου, η οποία ελήφθη την 5η Ιουλίου 1933. Έχει ανασκαφεί ο χώρος δυτικά της οδού Επωνύμων

Η Αθήνα όπως την απαθανάτισε ο φακός του Φρεντ Μπουασονά το 1920. Σε πρώτο πλάνο ο ναός του Ηφαίστου. Πίσω του ανηφορίζει την πλαγιά της Ακροπόλεως το Βρυσάκι και πέραν αυτού το Ριζόκαστρο. Ψηλά στο βάθος τα αυθαίρετα Αναφιώτικα

Σύγχρονη αεροφωτογραφία της Αρχαίας Αγοράς πριν την πεζοδρόμηση της οδού Αδριανού. Τότε ήταν γεμάτη αυτοκίνητα, τώρα γεμάτη καρεκλοτράπεζα

«Επειδή κάτωθι των κτησμάτων της περιοχής μας υπάρχουν αρχαιότητες, επί αιώνας εις αφάνιαν… επειδή είναι ανάγκη δια ταύτα κατεδαφιζόμεθα. Και θυμηθείτε ότι: γραφομηχαμές – αριθμομηχανές μεγάλης ποικιλίας και ευκαιρίας θα έχομεν Αδριανού 35 1^ος όροφος. Σκλήρης Αλέξ.»

Υπάρχουν δύο εκδοχές για την προέλευση της ονομασίας, αμφότερες συνυφασμένες με την τοπική αρχαιολογία. Σύμφωνα με τη μία το όνομα οφείλεται στον Ευρυσάκη, το γιο του Αίαντος του Τελαμωνίου, ο οποίος παρεχώρησε τη Σαλαμίνα στους Αθηναίους και έτσι απέκτησε τα δικαιώματα του Αθηναίου πολίτη. Στη συνέχεια εγκαταστάθηκε στην Αθήνα, στην περιοχή Μελίτη, δυτικά της Αγοράς. Το Βρυσάκι όμως βρισκόταν ακριβώς στη θέση της Αγοράς. Πέραν αυτού, είναι απίθανο να διατηρήθηκε η μνήμη του συγκεκριμένου ήρωα, όταν χάθηκαν σημαντικότερες ιστορικές μνήμες και τοπωνύμια. Σε μία πόλη της οποίας οι περιοχές μέχρι και τα πρώτα χρόνια της ως πρωτεύουσας είχαν ονόματα όπως Αλίκοκο, Ροδακιό, Βατραχονήσι, Χεζολίθαρο, Μπουμπουνίστρα, είναι τουλάχιστον αφελές να θεωρείται ότι η ονομασία του Βρυσακίου σχετίζεται με έναν ήρωα των ομηρικών χρόνων.

Πιθανότερη επομένως είναι η δεύτερη εκδοχή, αυτή της ονομασίας της γειτονιάς από κάποια βρύση.

Εσωτερικό της γειτονιάς: το δρομάκι που οδηγούσε από την πλατεία Γιγάντων δεξιά προς το ιερό της Βλασσαρούς. Επάνω από την αυλόπορτα μία πλήρης σειρά από καλόγριες. Απαραίτητο φυτό στην αυλή η χουρμαδιά

Οικίες στα ορεινά της γειρονιάς. Στα δεξιά διακρίνεται ο πέτρινος τοίχος της Υπαπαντής. Μικρόσχημα ακροκέραμα του Τσίλλερ κοσμούν την αυλόθυρα

Μικροαστικές οικίες με ημιυπόγειο και όροφο. Παρ' όλη τη φτώχεια, σχεδόν πάντα βρίσκονταν χρήματα για την αγορά ακροκεράμων

Ο λόφος της Ακροπόλεως χαρακτηρίζεται από την παρουσία πηγών, που τον έκαναν προσιτό στην ανθρώπινη κατοίκηση πολλές χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Τα περισσότερα πηγαία ύδατα της Ακροπόλεως εμφανίζονται στη βορειοδυτική κλιτύ της, δηλαδή επάνω από την αρχαία Αγορά και το Βρυσάκι. Εκεί βρισκόταν – και βρίσκεται – η πηγή  Κλεψύδρα. Στη νοτιοδυτική άκρη της Αγοράς βρισκόταν μεγάλη κρήνη, η Εννεάκρουνος ή κατ’ άλλους αρχαιολόγους άλλη αγνώστου ονόματος, της οποίας τα ερείπια σώζονται κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων. Στην ίδια περιοχή βρισκόταν και η μαρμάρινη κρήνη που είχε ιδρύσει ο Δήμος Αθηναίων το 1872. Είναι λοιπόν πιθανότερο η ονομασία της γειτονιάς να προέρχεται από μία βρύση, παρά από τον Ευρυσάκη. Η ονοματοδοσία της οδού Ευρυσακείου προήλθε από την ονομασία της γειτονιάς και μάλιστα μετά την εξαφάνισή της από την αρχαιολογική σκαπάνη η οδός πλέον λέγεται Βρυσακίου.

Η βόρεια όψη των Αγίων Αποστόλων με το νεοκλασσικό καμπαναριό, από όπου ήταν η είσοδος. Φωτογραφικό αρχείο Γεωργίου Λαμπάκη, περίπου 1890

Νοτιοανατολική άποψη του ναού των Αγίων Αποστόλων το 1953, πριν την κατεδάφιση της προσθήκης του 19ου αιώνα και την αποκατάσταση στην αρχική του μορφή

Η οδός Πολυγνώτου κατέληγε στην Αρείου Πάγου και στους Αγίους Αποστόλους. Εδώ η οικία στη γωνία της με την οδό Ευρυσακείου, που κατηφορίζει δεξιά. Ο κουμπαράς της εκκλησίας σώζεται κοντά στην εκκλησία, μέσα στον αρχαιολογικό χώρο

Η δυτική όψη των Αγίων Αποστόλων μετά τη κατεδάφιση της ανωτέρω οικίας. Ακόμη δεν έχουν ανασκαφεί οι οδοί Ετρτσακείου και Ποικίλης. Το αέτωμα δεξιά είναι της οικίας Κωλέττη

Σχέδιο για την αποκατάσταση του ναού των Αγίων Αποστόλων

Όπως και στην υπόλοιπη πόλη, υπήρχαν στο Βρυσάκι αρκετές εκκλησίες, δείγμα της ευσέβειας των Αθηναίων. Η υπερβολική τιμή που απέδιδαν μάλιστα στη Παρθένο Μαρία αποδίδεται σε μία επιβίωση της λατρείας των αρχαίων Αθηναίων στην Παρθένο Αθηνά. Μέχρι την ανασκαφή σώζονταν δύο ενοριακοί ναοί. Παλαιότερος ήταν ο ναός των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη, βυζαντινή εκκλησία απλού τετρακιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ρυθμού αθηναϊκού τύπου του 11^ου αιώνος με νεοκλασσική προσθήκη του 19^ου αιώνος στα δυτικά. Ήταν το μοναδικό μη αρχαίο κτίσμα που διατηρήθηκε στον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς, επειδή είναι η ωραιότερη βυζαντινή εκκλησία της Αθήνας. Μετά την ανασκαφή του χώρου αναστηλώθηκε στην αρχική της μορφή το 1956 και έκτοτε λειτουργεί ως μουσείο. Σε αυτήν εντοιχίσθηκαν τοιχογραφίες των κατεδαφισμένων ναών της περιοχής. Λειτουργείται κάθε χρόνο στη μνήμη των Αγίων Αποστόλων. Μετά το τέλος της λειτουργίας η εικόνα των Αγίων Αποστόλων λιτανεύεται μέχρι την πλατεία Αβησσυνίας και επανέρχεται στο ναό του Αγίου Φιλίππου, όπου φυλάσσεται.

Η πλατεία Γιγάντων στο μέσον της γειτονιάς ανοιγόταν γύρω από τους Γίγαντες και Τρίτωνες που κοσμούσαν το Ωδείο του Αγρίππα. Ήταν τα μόνα ορατά μνημεία της αρχαιότητας, εκτός από τη γωνία της Στοάς του Αττάλου και το ναό του Ηφαίστου. ΄Το δρομάκι που φαίνεται πίσω τους οδηγούσε σε μία μικρή πλατεία. Στρίβοντας δεξιά, συναντούσες το ιερό της Βλασσαρούς

Οικία της πλατείας Γιγάντων με Ερμήδες

Η οικία με τη χουρμαδιά στο τέρμα του μικρού δρόμου και το ιερό της Βλασσαρούς. Οι οικίες γύρω από το μικρό πλάτωμα έχουν ήδη κατεδαφισθεί

Το πλάτωμα πίσω από το ιερό της ΒλασσαρούςΣτιβαρά ακροκέραμα επί επιπέδων στρωτήρων κοσμούν τη μεσαία οικία της φωτογραφίας

Η Παναγία Βλασσαρού επί της οδού Επωνύμων, εμβληματικό κτίσμα της Αθήνας που θυσιάστηκε για να αποκαλυφθούν οι μαρτυρίες της αρχαιότητας. Οι ανασκαφές σχεδόν την αγγίζουν, το καφενείο έχει ήδη κατεδαφισθεί και οι καμπάνες της έχουν αφαιρεθεί

Μετά από μία καταιγίδα, η Βλασσαρού θλιμμένη παρακολουθεί το πλημμυρισμένο σκάμμα

Μεταξύ της πλατείας των Γιγάντων (Ωδείο Αγρίππα) και του Θησείου βρισκόταν η Παναγία Βλασσαρού, τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική της Οθωμανικής περιόδου, που ήταν αφιερωμένη στα Εισόδια της Θεοτόκου. Κατά τον Φιλαδελφέα, τον 17ο και 18ο αιώνα επονομαζόταν Βλασταρού, ίσως από κτίτορά της με το όνομα Βλαστάρης. Στην απογραφή της 26ης Οκτωβρίου 1824 ο μαχαλάς της Παναγίας της Βλασσαρούς είχε «66 οσπίτια και 329 ψυχές». Ήταν δηλαδή ο πέμπτος ή έκτος σε μέγεθος μαχαλάς της Αθήνας από τους τριάντα πέντε συνολικά. Σε αυτήν το 1834 είχαν στεγαστεί το Πρωτοδικείο Αθηνών και ο Άρειος Πάγος. Κατεδαφίστηκε το 1931 και η εικόνα της Παναγίας της Βλασσαρούς τοποθετήθηκε στον Άγιο Φίλιππο.

Υδατογραφία του Ρόττμαν στην οποίαν απεικονίζεται η ερειπωμένη Υπαπαντή όπως ήταν το 1835. Διακρίνονται οι αγιογραφίες στους τοίχους της εκκλησίας

Το εκκλησάκι των Αγίων Χαραλάμπους και Ηλία κατά τη διάρκεια της κατεδαφίσεώς του

Το ίδιο εκκλησάκι μέσα στον αρχαιολογικό χώρο

Το εκκλησάκι του Αγίου Σπυρίδωνος στον αριθμό 16 της οδού Ευρυσακείου. Πίσω του οι οικίες της γωνίας Ευρυσακείου και Πολυγνώτου

Νοτιοανατολικότερα των Αγίων Αποστόλων και δυτικότερα της Αγίας Άννας σωζόταν ερειπωμένος ο ναός της Υπαπαντής, ξυλόστεγη μονόκλιτη βασιλική, που είχε ερειπωθεί κατά την Επανάσταση και τελικά κατεδαφίστηκε κατά την ανασκαφή του χώρου.  Η Παναγία η Πυργιώτισσα ή Χρυσοπυργιώτισσα βρισκόταν μέσα σε πύργο του Ιουστινιάνειου τείχους, στο νότιο άκρο της Στοάς του Αττάλου. Η Ευαγγελίστρια βρισκόταν στην ανατολική πλευρά του Αρείου Πάγου, προς τα νότια λίγο της οδού Μητρώου. Ο μικρός ναός των Αγίων Ηλία και Χαραλάμπους βρισκόταν δυτικά της σωζόμενης εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων. Ο Άγιος Αθανάσιος του Μπιλιανάκη βρισκόταν βορειοδυτικά του Αρείου Πάγου. Ο Άγιος Σπυρίδων βρισκόταν στην οδό Ευρυσακείου 16.

Η ερειπωμένη Αθήνα μετά την Επανάσταση. Αριστερά ένας από τους Γίγανες και στο βάθος το Θησείο

Η πανηγυρική υποδοχή του βασιλέως Όθωνος στην ΑΘήνα, μπροστά στο Θησείο, 1833. Ελαιογραφία του Πέτερ φον Χες

Μικρασιάτες πρόσφυγες σε καταυλισμό δίπλα από το ναό του Ηφαίστου

Τελευταία αξιομνημόνευτη εκκλησία της περιοχής ήταν ο Άγιος Γεώργιος ο Ακαμάτης, που δεν ήταν άλλος από το ναό του Ηφαίστου (Θησείο).  Ο δωρικός περίπτερος ναός της αρχαίας θρησκείας μετετράπη σε χριστιανική εκκλησία μεταξύ 5^ου και 7^ου αιώνος, με τις απαραίτητες προσαρμογές. Στα βυζαντινά χρόνια το Θησείο, όπως μαρτυρούν διάφορες πηγές, ήταν καθολικό μοναστηριού. Οι Τούρκοι δεν το μετέτρεψαν σε τζαμί, πιθανότατα, επειδή τότε βρισκόταν έξω από την πόλη η διότι τούτο αντέκειτο στα προνόμια που ο Πορθητής είχε δώσει στους Αθηναίους. Στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εξ αιτίας του φόβου των Τούρκων που έμπαιναν έφιπποι μέσα στις χριστιανικές εκκλησίες και τις βεβήλωναν, κλείστηκε η μεγάλη δυτική είσοδος και κυρίως εχρησιμοποιείτο η μικρή θύρα της νότιας πλευράς. Λειτουργία ετελείτο μόνο μια φορά τον χρόνο, την ημέρα της εορτής του αγίου Γεωργίου. Πιθανότατα, εξ αιτίας αυτού του γεγονότος πήρε την επωνυμία «Ακαμάτης» (τεμπέλης). Ας σημειωθεί ακόμη, πως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας το Θησείο λεγόταν και «Τριανταδυό κολώνες» (αντί του ορθού 34 που έχει). Στις 2 Φεβρουαρίου 1833, με αφορμή την άφιξη του βασιλέως Όθωνος στην Ελλάδα, ετελέσθη εκεί επίσημη δοξολογία. Ομοίως δοξολογία ετελέσθη και στις 25 Μαρτίου 1833, «ότε εισήλθον τα βασιλικά στρατεύματα εν Αθήναις, όπως παραλάβωσι την Ακρόπολιν παρά των Οθωμανών». Στις 13 Ιανουαρίου 1835 εψάλη πάλι επίσημη Δοξολογία για τον ερχομό του Όθωνος στην Αθήνα. Ήταν η τελευταία χριστιανική ακολουθία που εψάλη στο Θησείο. Έκτοτε έπαψε να χρησιμοποιείται ως εκκλησία, ενώ με απόφαση της Ιεράς Συνόδου η Αγία Τράπεζα και τα άλλα χριστιανικά στοιχεία που υπήρχαν σ αυτό, μεταφέρθηκαν αλλού. Ακολούθως για ένα διάστημα στέγασε το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της πρωτεύουσας του απελευθερωθέντος κράτους. Τελικά ενσωματώθηκε στον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς, της οποίας αποτελεί το δυτικό όριο και το σημαντικότερο μνημείο.

Η γραμμή του ΗΣΑΠ χαράχθηκε παραλλήλως της οδού Αδριανού. Μετά την ανασκαφή της Αγοράς, διασχίζει τον αρχαιολογικό χώρο. Στη φωτογραφία διακρίνονται οι γέφυρες των οδών Αρείου Πάγου, Ποσειδώνος και Αγίων Ασωμάτων

Η ρυμοτομία της γειτονιάς ήταν ακανόνιστη, όπως η σωζόμενη μέχρι σήμερα ρυμοτομία της παλαιάς πόλεως που έχει παραμείνει ουσιαστικά αμετάβλητη, παρά την ευθεία χάραξη των οδών Αιόλου, Αθηνάς και Ερμού εντός του προεπαναστατικού αστικού ιστού. Η διάνοιξη του ορύγματος του σιδηροδρόμου οδήγησε στην κατασκευή τεσσάρων γεφυρών μεταξύ Μοναστηρακίου και Βρυσακίου, παραλλήλως προς την οδό Αδριανού.

Η οικία στη γωνία των οδών Αδριανού 44 και Ευρυσακείου. Δεξιά της έχει αρχίσει η αναστήλωση της Στοάς του Αττάλου

Μετά την αποπεράτωση της Στοάς του Αττάλου

Οι πρώτες εργασίες για την κατεδάφιση του κτηρίου έχουν ξεκινήσει. Ίσως η διατήρησή του να λειτουργούσε καλύτερα ως σύνδεσμος της αρχαιότητας με την παλαιότητα της πόλεως. Στο χώρο του σώζονται σήμερα δυο - τρία φουρούσια. Το κτήριο αριστερά στη φωτογραφία σώζεται μέχρι σήμερα.

Η διασταύρωση των οδών Ευρυσακείου (αριστερά) και Ποικίλης (δεξιά). Το τελευταίο κτίσμα της Ευρυσακείου που διακρίνεται είναι ο Άγιος Σπυρίδων. Στο βάθος της οδού Ποικίλης διακρίνεται η οδός Αρείου Πάγου. Καλόγριες κοσμούν τη στέγη

Η οδός Ευρυσακείου στο ύψος της οδού Πολυγνώτου

Το σημείο όπου η οδός Ευρυσακείου διακόπηκε από την ανασκαφή της οδού Ποικίλης

Η οικία επί της οδού Ποικίλης 5

Η διασταύρωση των οδών Ποικίλης και Επαμεινώνδα, εμπρός από την πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς. Η αριστερή πλευρά της οδού Ποικίλης δεν έχει ανασκαφεί ακόμη. Οι εικονιζόμενες στις άκρες της φωτογραφίας οικίες σώζονται μέχρι σήμερα.Η περιοχή δεν ανήκει στο Βρυσάκι, αλλά συνδέεται με αυτό μέσω των ανασκαφών

Η οδός Ποικίλης και η Πύλη της Αρχηγέτιδος Αθηνάς στο βάθος. Οι οικίες αριστερά σώζονται, ενώ αυτές στα δεξιά θυσιάστηκαν για να αναδειχθεί η βιβλιοθήκη του Πανταίνου

Η πρώτη και ανατολικότερη συνδέει τις οδούς Νίσου και Ευρυσακείου, αμέσως μετά το σταθμό του Μοναστηρακίου. Η οδός Ευρυσακείου (σημερινή Βρυσακίου) έφθανε μέχρι την οδό Πολυγνώτου, η οποία κατέληγε δυτικά στην οδό Αρείου Πάγου. Από το σημείο εκείνο η Αρείου Πάγου έστριβε ελαφρώς προς τα νοτιοδυτικά, ενώ προς τα νοτιοανατολικά συνέχιζε ανηφορική η οδός Βουλευτηρίου.

Η οδός Αρείου Πάγου συγκέντρωνε αρκετές καλές οικίες στο κάτω μέρος της, όπως η εικονιζόμενη

Εντυπωσιάζει το δώμα της οικίας με τους ακατέργαστους ακρογωνιαίους λίθους, τη διπλή σειρά ακροκεράμων και τη γλάστρα. Γύρω της φτωχόσπιτα. Γειτονιά που θυμίζει έντονα Μαντάμ Σουσού

Οι πινακίδες των δρόμων ήταν μαρμάρινες. Η οικία αριστερά έχει σιδερένια φουρούσια και ξύλινο δάπεδο στον εξώστη

Αρείου Πάγου και Αγίων Αστεροσκοπείου

Στο ισόγειο της οικίας υπήρχε εργαστήριο βαρελοποιίας

Φτωχολογιά και νεοκλασσικισμός δίπλα δίπλα. Είναι αμφίβολο αν οι κάτοικοι αυτού του δρόμου γνώριζαν ότι κάτω από τα πόδια τους βρισκόταν η Οδός των Παναθηναίων

 

Η οικία με το βαρελοποιείο βρισκόταν στη θέση της οικίας του Γάλλου συλλέκτη Φρανσουά Φωβέλ. Πρόκειται για ένα από τα πρώτα σπίτια που χτίστηκαν μετά την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσα του Βασιλείου. Πρώιμη μίξη λαϊκής και νεοκλασσικής αρχιτεκτονικής και βιαστική, κακής ποιότητας κατασκευή. Είναι κρίμα που δεν έχουν σωθεί σπίτια σαν αυτό

Το σημείο όπου η Αρείου Πάγου κλίνει προς τα νοτιοδυτικά. Η Οδός των Παναθηναίων συνέχιζε προς τα αριστερά, κατά μήκος της οδού Βουλευτηρίου

Δίες στη σκεπή, μάρμαρα στο μπαλκόνι, κιλίμια και κουρελούδες στο δρόμο

Η διασταύρωση με την οδό Πολυγνώτου. Είναι σαφές ότι η οδός Αρείου Πάγου συγκέντρωνε εμπορική κίνηση

Η αρχή της οδού Βουλευτηρίου

Στο βάθος η Υπαπαντή

Οικία με Δίες δίπλα από την Υπαπαντή

Η δεύτερη γέφυρα, που οδηγούσε από την Αγίου Φιλίππου στις οδούς Αρείου Πάγου και Επωνύμων, είναι αυτή της σημερινής εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο της Αγοράς. Η οδός Αρείου Πάγου ταυτιζόταν με την αρχαία Οδό των Παναθηναίων, ενώ η οδός Επωνύμων με το δρόμο δυτικώς του Ωδείου του Αγρίππα. Η οδός Πτολεμαίου, που συνέδεε τις δύο αυτές οδούς νοτίως της Βλασσαρούς, σχημάτιζε ένα ισόπλευρο τρίγωνο, με το Ωδείο του Αγρίππα στο μέσον του. Αντίστοιχος δρόμος υπήρχε και στην αρχαιότητα. Μία παράλληλή της υπήρχε αμέσως βορειότερα των Αγίων Αποστόλων και έφερε το όνομα αυτού του ναού.

Εισερχόμενοι στο Βρυσάκι από τη δεύτερη γέφυρα, αυτή της σημερινής εισόδου στον αρχαιολογικό χώρο, θα βλέπαμε αυτή την οικία. Αριστερά η οδός Αρείου Πάγου, δεξιά η οδός Επωνύμων

Η αρχή της οδού Επωνύμων

Πολυτελές κτήριο με καταστήματα στο ισόγειο

Η πλατεία των Γιγάντων

Στο βάθος διακρίνεται η Βλασσαρού

Οι κατεδαφίσεις έχουν αρχίσει και ένας έντρομος γωνιακός Ερμής κοιτάζει στα μάτια το φωτογράφο, αγωνιώντας για τη μοίρα του. Στο στηθαίο της οικίας δεξιά δύο πήλινα αγγελάκια προσεύχονται για τη σωτηρία τους

Κι άλλο αγγελάκι σε λαϊκή οικία αγωνιά για την τύχη του

Η οικία με τα αγγελάκια και τις γλάστρες στο στηθαίο

Η οδός Πτολεμαίου συνέδεε την Αρείου Πάγου και την Επωνύμων

Ο ξύλινος φράχτης δείχνει το όριο των ανασκαφών

Μεγάλα ακροκέραμα σε μικρή οικία

Σπίτια στην οδό Αγίων Αποστόλων

Εκλεκτικιστική οικία στο σημείο που η οδός Αγίων Αποστόλων έκανε μία διπλή στροφή

Μεγάλη οικία μεταξύ των οδών Αγίων Αποστόλων και Αστεροσκοπείου

Η οδός Ποσειδώνος ήταν η δυτικότερη του Βρυσακίου, πλησίον του Αγοραίου Κολωνού. Στο βάθος φαίνεται ο αλευρόμυλος της οδού Αδριανού

Η τρίτη γέφυρα κατά μήκος της Αδριανού συνέδεε την οδό Θησείου με την οδό Ποσειδώνος, στις παρυφές του Αγοραίου Κολωνού. Η τέταρτη είναι της οδού Αγίων Ασωμάτων μπροστά από το σταθμό του Ηλεκτρικού στο Θησείο. Ο πλατύς δρόμος που οδηγεί από τους Αγίους Αποστόλους προς τα δυτικά του αρχαιολογικού χώρου, ήταν η οδός Αστεροσκοπείου. Νοτιότερα αυτής, χωρίς κανένα σωζόμενο ίχνος επί του αρχαιολογικού χώρου, βρισκόταν η οδός Απολλοδώρου. Μεταξύ αυτών των δύο υπήρχαν οι μικροί ανηφορικοί δρόμοι Αγίου Διονυσίου και Φαίδωνος. Ακόμη νοτιότερα και στο μεγαλύτερο κατοικημένο υψόμετρο ήταν η οδός Ακροπόλεως, ο δρόμος που συνδέει σήμερα την οδό Θεωρίας του Ριζοκάστρου με την Αποστόλου Παύλου.

Η οδός Αστεροσκοπείου στο σημείο που ένα δρομάκι τη συνέδεε με την παράλληλη οδό Αγίων Αποστόλων

Διασταύρωση με την οδό Επωνύμων

Αστεροσκοπείου και Αισχίνου. Η δεύτερη ανηφόριζε προς την οδό Απολλοδώρου

Σημαντική οδός ήταν η Αδριανού, που συνέδεε το Βρυσάκι με το Μοναστηράκι. Η Αδριανού ήταν κεντρικός δρόμος της πόλεως και έφθανε μέχρι την Πλάκα. Κάποτε εθεωρείτο ο μακρύτερος δρόμος της πόλεως. Σήμερα η Αδριανού διακόπτεται από τον αρχαιολογικό χώρο της Βιβλιοθήκης του Αδριανού, οπότε έχει χάσει τη συνέχειά της στον αστικό ιστό της παλαιάς πόλεως. 

Η οδός Απολλοδώρου βρισκόταν στους πρόποδες του Αρείου Πάγου. Κατηφόριζε προς τα δυτικά και ανηφόριζε εκ νέου πριν τη συνάντησή της με την οδό Αποστόλου Παύλου που διακρίνεται στο βάθος

Οικία στο σημείο συναντήσεως των οδών Απολλοδώρου και Επωνύμων

Η οδός Απολλοδώρου από τη γωνία της ίδιας οικίας

Το αρχικό ρυμοτομικό σχέδιο των Κλεάνθους και Σάουμπερτ προέβλεπε ανασκαφή όλου του χώρου που καταλάμβανε η αρχαία πόλη, ο οποίος σχεδόν ταυτιζόταν με την τότε υπάρχουσα πόλη. Το μεγαλεπήβολο σχέδιο όμως δεν εφαρμόστηκε. Η αρχικά τυχαία ανακάλυψη λειψάνων της αρχαιότητας που ταυτίστηκαν με την αρχαία αθηναϊκή Αγορά οδήγησε στην απόφαση ανασκαφής της περιοχής όπου εκτεινόταν το Βρυσάκι. Ελλείψει χρημάτων, την ανασκαφή ανέλαβε η Αμερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1931, διεκόπησαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής και του Εμφυλίου και ολοκληρώθηκαν το 1956, με την ολοκλήρωση της ανεγέρσεως της Στοάς του Αττάλου και την εγκατάσταση σε αυτήν του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς.

Η οδός Αγίου Διονυσίου συνέδεε στα ανατολικά τις οδούς Απολλοδώρου και Αστεροσκοπείου. Εδώ το ψηλότερο σημείο της

Λίγο πριν η Αγίου Διονυσίου συναντήσει την οδό Αστεροσκοπείου. Ερμήδες στις στέγες των σπιτιών

Η οδός Φαίδωνος ήταν η δυτική παράλληλη της Αγίου Διονυσίου. Ακόμη δυτικότερα ήταν η οδός Αισχίνου. Άραγε να γλύτωσαν τα επίκρανα της υπό κατεδάφισιν οικίας στη γωνία Φαίδωνος και Αστεροσκοπείου;

Το Βρυσάκι, όπως και το ανατολικά κείμενο Ριζόκαστρο, ήταν μικροαστική γειτονιά, σαφώς φτωχότερη από την Πλάκα. Στο χαμηλότερο τμήμα του, πλησίον της εμπορικής οδού Αδριανού, βρίσκονταν οι περισσότερες καλές οικίες. Όσο απομακρυνόταν κανείς από αυτήν, και μάλιστα προς τους πρόποδες του Αρείου Πάγου, βρίσκονταν όλο και φτωχότερες οικίες που θύμιζαν τα αυθαίρετα παραπήγματα των Αναφιώτικων. Πριν την κατεδάφιση των οικιών οι Αμερικανοί φωτογράφισαν και αποτύπωσαν τις ιδιοκτησίες, οπότε σήμερα έχουμε μία πολύ καλή εικόνα της περιοχής πριν την εξαφάνισή της. Το φωτογραφικό αρχείο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, αποτελούμενο από περίπου 35000 φωτογραφίες και 6000 σχέδια, βρίσκεται στο μουσείο της Αρχαίας Αγοράς στη Στοά του Αττάλου.

Η οικία στη γωνία των οδών Αδριανού (αριστερά) και Ποσειδώνος (δεξιά)

Η πίσω (νότια) όψη της οικίας. Δεξιά φαίνεται ο αλευρόμυλος της Αδριανού

Παράθυρο και ακροκέραμα της ίδιας οικίας

Η εκκλησία του Αγίου Φιλίππου και η είσοδος στο Βρυσάκι από τη δεύτερη γέφυρα, εκεί όπου βρίσκεται η είσοδος του αρχαιολογικού χώρου

Αδριανού 24, στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου. Εδώ στεγάζονταν το παλαιοπωλείο του Σοκαρά και το εστιατόριο Ιωάννινα

Η είσοδος του αρχαιολογικού χώρου

Αδριανού 36

Αδριανού 38Β

Η οδός Αδριανού από το ύψος της Στοάς του Αττάλου πριν τις κατεδαφίσεις

Αναμνηστική φωτογραφία του 1933. Οι αρχαιολόγοι, το προσωπικό, επιστάτες και τεχνίτες που συγκεντρώθηκαν κάτω από το Ηφαιστείον για μια ομαδική φωτογράφηση της ομάδας

Δυστυχώς πολύ λίγα σχετικά με αυτή τη γωνία της παλαιάς πόλεως ανευρίσκονται στη βιβλιογραφία και στο Διαδίκτυο. Αν μάλιστα δεν υπήρχε το φωτογραφικό αρχείο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, το Βρυσάκι θα είχε περιέλθει πλήρως στη λήθη. Η παρούσα εργασία αποσκοπεί κυρίως στη φωτογραφική καταγραφή των οικιών που παρουσιάζουν κεραμοπλαστικό διάκοσμο, δεδομένου ότι προϊόν των κατεδαφίσεων που προηγήθηκαν της ανασκαφής είναι πολλά από τα ακροκέραμα και λοιπά κεραμοπλαστικά κοσμήματα που βρέθηκαν στις μάντρες και ακολούθως στις συλλογές. Ωστόσο, αποτελεί ένα διαδικτυακό μνημόσυνο σε μία ζωντανή γειτονιά της πόλεως, που θυσιάστηκε για να αποκαλυφθούν τα λείψανα του λίκνου της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5^ου αιώνος π.Χ.      

Η οδός Αδριανού από το ύψος της Στοάς του Αττάλου πριν τις κατεδαφίσεις

Αναμνηστική φωτογραφία του 1933. Οι αρχαιολόγοι, το προσωπικό, επιστάτες και τεχνίτες που συγκεντρώθηκαν κάτω από το Ηφαιστείον για μια ομαδική φωτογράφηση της ομάδας

Δυστυχώς πολύ λίγα σχετικά με αυτή τη γωνία της παλαιάς πόλεως ανευρίσκονται στη βιβλιογραφία και στο Διαδίκτυο. Αν μάλιστα δεν υπήρχε το φωτογραφικό αρχείο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής, το Βρυσάκι θα είχε περιέλθει πλήρως στη λήθη. Η παρούσα εργασία αποσκοπεί κυρίως στη φωτογραφική καταγραφή των οικιών που παρουσιάζουν κεραμοπλαστικό διάκοσμο, δεδομένου ότι προϊόν των κατεδαφίσεων που προηγήθηκαν της ανασκαφής είναι πολλά από τα ακροκέραμα και λοιπά κεραμοπλαστικά κοσμήματα που βρέθηκαν στις μάντρες και ακολούθως στις συλλογές. Ωστόσο, αποτελεί ένα διαδικτυακό μνημόσυνο σε μία ζωντανή γειτονιά της πόλεως, που θυσιάστηκε για να αποκαλυφθούν τα λείψανα του λίκνου της αθηναϊκής δημοκρατίας του 5^ου αιώνος π.Χ.      

Η συνοικία που θυσιάσθηκε για τις ανασκαφές της Αρχ. Αγοράς

Η ιστορία της περίφημης γειτονιάς της Βλασσαρούς με το μεσαιωνικό Βρυσάκι δίπλα από του Ψυρρή

το Ελευθέριου Σκιαδά

ΥΠΗΡΧΑΝ κάποτε τρείς αδελφάδες, αχώριστες η μία από την άλλη και με τέτοιαν ομοιότητα σε όλα, ώστε σχεδόν κάνεις  δεν διέκρινε διαφορές μεταξύ τους. Έτσι παρομοίαζε, στα τέλη του 19ου αιώνα, τις γειτονιές του Ψυρρή των Αγίων Αποστόλων και της Βλασσαρούς  ο Τίμος Μωραϊτίνης, προσθέτοντας ότι αποτελούσαν επί πολλούς αιώνες μιαν αχώριστη τριάδα. Μα πέρασαν πολλά χρόνια από τότε και ο πανδαμάτωρ χρόνος παρακολουθούσε τους αρχαιολόγους να χωρίζουν τις αδελφές και να εξαφανίζουν τις δύο για να φέρουν στο φως λαμπρά τεκμήρια της αρχαιότητας. Απέμεινε η τρίτη, εκείνη του Ψυρρή, και αφού ήταν ανήμπορη και ανυπεράσπιστη την κακοποίησαν και της αφαίρεσαν τις πατροπαράδοτες ομορφιές της.

Η ανασκαφή της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών υπήρξε αναμφισβήτητα ένα από τα σημαντικότερα αρχαιολογικά γεγονότα του 20ου αιώνα. Αν όμως η περιοχή θαυμάζεται επειδή εκεί αναπτύχθηκε η Αρχαία Αγορά των Αθηνών, άλλο τόσο πρέπει να θαυμάζεται διότι εκεί άνθησε μία από τις περίφημες γειτονιές της νεότερης ιστορίας της πόλεως: η γειτονιά της Βλασσαρούς!

Οριοθετώντας την περιοχή της πρέπει να ξεκινήσουμε από την Πύλη της Αγοράς. Παίρνουμε ως όριο προς τα δεξιά την οδό Αδριανού, προς τα αριστερά το τελευταίο τμήμα του Ριζόκαστρου και προς τα κάτω το κύρτωμα του Θησείου. Δηλαδή την ανασκαμμένη περιοχή που βλέπουν δεξιά τους οι περιπατητές όταν κατεβαίνουν τον πεζόδρομο της οδού Αποστόλου Παύλου και πάλι δεξιά τους, όταν προχωρούν την οδό Αδριανού από το Θησείο προς την Πλάκα, όπου και η Στοά του Αττάλου. Η περιοχή αυτή φιλοξενούσε μια πυκνοκατοικημένη και συμπαγή συνοικία, η οποία ονομαζόταν Βρυσάκι και όφειλε το όνομα της στην αστείρευτη μεσαιωνική βρύση που κάλυπτε τις ανάγκες των κατοίκων της. Το Βρυσάκι είχε βεβαίως και τους μαχαλάδες του, τις γειτονιές και τις ενορίες του. Ανάμεσα τους η Παναγία Βλασσαρού, οι Άγιοι Απόστολοι και η Υπαπαντή.

Η τύχη της περιοχής ήταν προκαθορισμένη προτού ακόμη απελευθερωθεί οριστικά η Αθήνα από τους Τούρκους. Οι Κλεάνθης και Σάουμπερτ οραματίστηκαν πρώτοι ένα αρχαιολογικό  πάρκο στις κλιτείς της Ακροπόλεως, επισημαίνοντας ωστόσο ότι θα έπρεπε να σωθούν τα γραφικά ερειπωμένα εκκλησάκια του Μεσαίωνα για να δημιουργείται ευχάριστη αντίθεση με τα έργα των αρχαίων. Η περιοχή δεσμεύθηκε ως «απαλλοτριωτέα» από τα χρόνια του Όθωνα, αλλά κάτι η παράνομη δόμηση, κάτι η αδυναμία του φτωχού κράτους να αποζημιώσει τους ιδιοκτήτες, η κερδοσκοπία της γης και οι δικαιολογημένες διαμαρτυρίες των γηγενών καθυστέρησαν τις ανασκαφές περίπου έναν αιώνα.

Σημαντικές ήταν οι εργασίες που έγιναν επί μία 90ετία (1833-1923) ώσπου να εξασφαλιστεί η χρη­ματοδότηση της Αμερικανικής Σχολής Κλασι­κών Σπουδών από τον J.D. Rockefeller - Rockefeller Foundation (1924).. Οι πα­λαιοί κάτοικοι της συνοικίας ως και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα είχαν διατηρήσει έναν ιδιαίτερο κόσμο στην απόμερη φω­λιά τους. Μικρονοικοκυραίοι οι περισσότεροι, είχαν τα αμπέλια τους στα Πε­τράλωνα ή τα χωράφια τους  από την πλατεία Κουμουν­δούρου ως το Γκαζοχώρι και του Ρουφ και τα ελαιόδενδρά τους στον Ελαιώ­να Έφτασαν τα χρόνια του Γεωργίου Α' για να αποκτή­σει η γειτονιά δύο φούρνους, τις περίφημες  ταβέρνες  της, του Ζαγοραίου, του Μπερσή (Βερσή) και του Μπισμπίκη (Βιζβίκη), αλλά και την τοπική της αγορά στην οδό Αγίων Αποστόλων. Το 1931 τα ψέματα είχαν τελειώσει. Οι απαλλοτριώσεις ολοκληρώνονταν και οι κάτοικοι άφηναν τις πατροπαράδοτες εστίες τους αναζητώντας νέα στέγη. Μέσα σε μία δεκαετία όλα είχαν εξαφανιστεί. Και παρά τις δεσμεύσεις των Αρχών ότι «τα υπάρχοντα εν τω χώρω παλαιά εκκλησίδια απεφασίσθη να παραμείνουν άθικτα», τελικά δι­ασώθηκε μόνον ο Ναός των Αγίων Αποστόλων του Σολάκη. Η Παναγία Πυργιώτισσα ή Χρυσοπυργιώτισσα ή Φανερωμένη είχε πέ­σει πρώτη στις πρώιμες ανασκαφές του 1859.

Το 1934 κατεδαφίστηκαν το δισυπόστατο εκκλη­σάκι του Προφήτη Ηλία και του Αγίου Χαραλάμπους, ο Άγιος Αθανάσιος του Μπιλιανάκη και ο Άγιος Σπυρί­δων. Έναν χρόνο αργότερα (1935) θα φύγει και η εμ­βληματική Παναγία Βλασσαρού, η οποία συνδέθηκε με άπειρους αθηναϊκούς θρύλους και στα πρώτα χρόνια του Όθωνα χρησι­μοποιήθηκε ως Πρωτοδι­κείο. Όσο για το προσωνύ­μιο της, οφειλόταν προφανώς στον αρχικό της κτήτορα Βλασσαρό, ΒλασσΕρό ή λαϊκά Βλαστάρη. Ακολού­θησαν η Υπαπαντή (1938) και τελευταίος  ο Άγιος Σπυρίδων των Ματουκάδων (1939).

Η οριστική εξαφάνιση (το 1998) του τελευταίου ίχνους

ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ της Βλασσαρούς από τη σύγχρονη ιστορία της πόλης έμειναν να θυμίζουν τα παλαιά συμβόλαια, μερικές φωτογραφίες, τεκμήρια και  εκκλησιαστικά αντικείμενα, καθώς και το παραδειγματικά οργανωμένο αρχείο της Αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής. θαρρείς πως νοιάστηκαν περισσότερο οι ξένοι για τη διάσωση στοιχείων.

Είχαν την πρόνοια να φωτογραφίσουν τα πάντα προτού τα γκρεμίσουν. Όσο για εμάς, δεν φρονήσαμε να ιστορήσουμε το απομεινάρι αυτό των χρόνων της Τουρκοκρατίας και της καθημερινής ζωής της πρώτης εκατονταετίας της ελληνικής πρωτεύουσας. Εξαφανίσαμε ακόμη και το τελευταίο ίχνος του ονόματος που είχε απομείνει στο Εκλογικό Τμήμα Βλασσαρούς. Οι τεχνοκράτες που αποφάσισαν διά νόμου την ανιστόρητη κατάργηση των παλιών εκλογικών ενοριών το 1998 έριξαν την ονομασία πιο βαθιά στα τάρταρα της λήθης. Απομένουν λοιπόν στη μια άκρη, έρημο λείψανο της αρχαιολογίας, οι Άγιοι Απόστολοι και στην άλλη, ο κοσμοβριθής Άγιος Φίλιππος.

 

 

ΠΗΓΗ : akrokerama.blogspot.gR και "κυριακάτικη δημοκρατία"