Ακολουθώντας τον Ηριδανό, -το κρυφό ποτάμι της Αθήνας

Ο Ηριδανός διασχίζει και σήμερα τον Κεραμεικό

Ο Ηριδανός ήταν ένας από τους ποταμούς που άρδευαν το λεκανοπέδιο των Αθηνών από την Προϊστορία, μαζί με τον Ιλισό και τον Κηφισό. Η ορμητική του ροή αλλά και το γεγονός ότι περνούσε από το κέντρο της πυκνοκατοικημένης πόλης, οδήγησε στον εγκιβωτισμό και την υπογειοποίησή του κατά τμήματα και περιόδους, ήδη από την κλασική αρχαιότητα. Σήμερα αποτελεί ένα από τα αόρατα φυσικά στοιχεία της πόλης, σχεδόν άγνωστο στους Αθηναίους ενώ η παρουσία του στο γεωανάγλυφο γίνεται αντιληπτή μέσω ενδείξεων.
Η παρακάτω ημερήσια διαδρομή είναι, ουσιαστικά, μια ανίχνευση αυτών των ενδείξεων και -αναφέροντας μαζί αρχαία και σύγχρονα αθηναϊκά τοπόσημα- κάποια προσπάθεια ερμηνείας τους˙και όπως όλες οι ερμηνείες, αν όχι υποκειμενική τότε σίγουρα φορτισμένη από τα προσωπικά εργαλεία αντίληψης του κόσμου καθενός (γνώσεις, συναισθήματα, αδυναμίες, εμμονές…), στη συγκεκριμένη περίπτωση, του δικού μου.



Για να επιστρέψουμε όμως στον Ηριδανό: Ο ορμητικός χείμαρρος αναφέρεται πολύ σποραδικά στις αρχαίες πηγές˙ η ολιγολογία τους ίσως να οφείλεται στα έργα ελέγχου της ροής του. Μια σύντομη έρευνα δίνει κάποια αναπαραγώμενα μυθολογικά στοιχεία ενώ οι τοπογραφικές πληροφορίες είναι ελάχιστες (βλ. κυρίως Πλάτωνα, Παυσανία, Στράβωνα). Περισσότερα στοιχεία έγιναν γνωστά μετά τις ανασκαφές για τον Μητροπολιτικό Σιδηρόδρομο Αθηνών στις αρχές της δεκαετίας του ’90.
Περιληπτικά
Ο Ηριδανός, το μικρότερο από τα τρία ποτάμια της Αθήνας αλλά και βασικός άξονας ρυμοτομίας σε όλες τις περιόδους, είχε συνεχή ροή, άλλαζε συχνά κοίτη και πλημμύριζε στις μεγάλες βροχοπτώσεις καθώς δεχόταν τα νερά από την Ακρόπολη, τον Άρειο Πάγο, την Πνύκα αλλά και από άλλα μικρά ρέματα και χειμάρρους (εικ.1). Τα δεδομένα αυτά έκαναν τους Αθηναίους να ασχολούνται διαχρονικά με το πρόβλημα ελέγχου της κοίτης του σε διάφορα σημεία της διαδρομής του (βλ. παρακάτω). Η πιο σημαντική επέμβαση είναι, βέβαια, στη ρωμαϊκή περίοδο (2ος αι. μ.Χ.), όπου το ποτάμι καλύπτεται με πλίνθινη καμάρα και μετατρέπεται σε κλειστό αγωγό-υπόνομο (εικ.6) .

Εικόνα 1: Η πορεία του Ηριδανού μέσα από την αρχαία πόλη (Χάρτης αναρτημένος στο σταθμό ΜΕΤΡΟ στο Μοναστηράκι).

Διαδρομή 

Πλατεία Δεξαμενής 11.24 π.μ.
Η βιβλιογραφία αναφέρει πως ο Ηριδανός πηγάζει στις Νότιες υπώρειες του Λυκαβηττού, (: εκεί που είναι η Σχολή Δοξιάδη, -εικ.1), κάπου στα ΒΔ της πλατείας Δεξαμενής. Η αναζήτηση ιχνών του ανάμεσα σε τεράστια αυτοκίνητα, πάρκινγκ και αδέσποτα σκυλιά, άγονη. Σκοτεινή και η πορεία του μέχρι το Σύνταγμα. Το πρόπυλο της Αδριάνειας Δεξαμενής που σώζεται αποσπασματικά στην ομώνυμη πλατεία δεν έχει σχέση με το ποτάμι, όπως συχνά αναφέρεται˙το νερό που συνέλλεγε ερχόταν από την Πάρνηθα. Κατηφορίζω προς το Σύνταγμα.

Σύνταγμα 11.41 π.μ.
Οι ανασκαφές του ΜΕΤΡΟ έφεραν στο φως σημαντικά ευρήματα όλων των εποχών. Η περιοχή αυτή, που βρισκόταν εκτός των τειχών, ως τα χρόνια του Αδριανού, ήταν μια ειδυλλιακή τοποθεσία με άφθονα ύδατα˙στα Νότια (του λόφου του Αγίου Αθανασίου ή Αγίου Θωμά, που υπήρχε στη θέση της Βουλής μέχρι το 1836) έρεε ο Ιλισός ενώ κάτω από τη σημερινή πλατεία του Αγνώστου Στρατιώτη διέρχεται ο Ηριδανός. Το γεγονός αυτό υπαγόρευε την ύπαρξη διαφόρων χρήσεων της περιοχής, όλες σχετιζόμενες με το νερό: οι ανασκαφείς -εκτός από το διαχρονικά χρησιμοποιούμενο παρόδιο νεκροταφείο- εντόπισαν χυτήρια του 5ου αι. π.Χ., μεγάλο ύστερο ρωμαϊκό συγκρότημα με λουτρικές εγκαταστάσεις, τμήματα του Πεισιστράτειου και του ρωμαϊκού υδραγωγείου, το υδρευτικό δίκτυο της τουρκοκρατίας αλλά και ένα από τα αρχαία Γυμνάσια των Αθηνών, το λεγόμενο Λύκειο, που σχετίζεται με τον Αριστοτέλη.
Η ορμή που εξασφάλιζε το ποτάμι κατεβαίνοντας από τον Λυκαβηττό διαπιστώθηκε, επίσης, στις ανασκαφές με την παρουσία μικροκοιτών δίπλα στην κεντρική κοίτη ενώ δεν πρέπει να είναι τυχαίο πως, μεταγενέστερα, η κρήνη που βρισκόταν στη συμβολή Όθωνος & Αμαλίας ονομάζονταν Μπουμπουνίστρα, λόγω του θορύβου που προκαλούσαν τα νερά.
Η κεντρική κοίτη του Ηριδανού αποκαλύφθηκε εγκάρσια στη λεωφόρο Αμαλίας, στο ύψος της οδού Όθωνος, σε πλάτος που μαζί με τις όχθες του ξεπερνά τα 50μ. Τμήμα της, και μερικά διαφωτιστικά σχέδια, μπορεί να δει κανείς στον υπόγειο σταθμό ΜΕΤΡΟ του Συντάγματος (εικ.2).

Εικόνα 2: Η κοίτη του Ηριδανού, όπως εκτίθεται στο σταθμό ΜΕΤΡΟ του Συντάγματος.

Το ποτάμι από εκεί έρεε στη θέση της σημερινής (κατηφορικής) οδού Όθωνος (εικ.3) και συνέχιζε στη Μητροπόλεως. Στη συμβολή των οδών Μητροπόλεως & Πεντέλης, μπροστά από τις αρχαίες πύλες του Διοχάρους (Βουλής & Απόλλωνος), θα σχηματίζονταν έλος, γνωστό επιγραφικά ως το «Τέλμα της Αθηνάς», που δημιουργούνταν από την παροχέτευση υδάτων του ποταμού.

Εικόνα 3: Η οδός Όθωνος (στο βάθος), ιδωμένη από την πλατεία της Βουλής. Εδώ ήταν και η κρήνη «Μπουμπουνίστρα»

Περπατώντας προς το Μοναστηράκι μου έρχονται στο νου κάποιες ωραίες μακέτες της «Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων Αθήνας», που στις προ-Ολυμπιακές εξαγγελίες προέβλεπαν την ανάδειξη του Ηριδανού κατά μήκος της Μητροπόλεως. Εικόνες χωρίς σχόλια (εικ.4).

Εικόνα 4: Τμήμα της οδού Μητροπόλεως

Μοναστηράκι 12.14 μ.μ.
Μετά την παρολίγον τσιμέντωση του ποταμού κατά τις εργασίες δημιουργίας του σταθμού στο Μοναστηράκι, η 1η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και η Αττικό Μετρό Α.Ε. ανέλαβαν την ανάδειξη κάποιων καταλοίπων σε αυτό το σημείο (εικ.5).

Εικόνα 5: Αρχαία κατάλοιπα στο σταθμό Μοναστηράκι

Εκεί, ανάμεσα στα άλλα, μπορεί να δει κανείς την ύστερη κλασική κοίτη του ποταμού καθώς και τα δυο μονοπάτια που όριζαν την οικοδομική γραμμή εκατέρωθεν. Περισσότερο αναγνώσιμη είναι η Αδριάνεια φάση (2ος μ.Χ.), στην οποία -όπως αναφέρθηκε- ο Ηριδανός καλύπτεται με πλινθόκτιστο θόλο και μετατρέπεται σε υπόνομο (εικ.6).

Εικόνα 6: Η καλυμμένη κοίτη του Ηριδανού (Αδριάνεια περίοδος: 2ος αι. μ.Χ.)

Αν κάποιος, ακολουθήσει νοητά την πορεία του θόλου, από το σημείο δηλαδή που εισέρχεται στον τοίχο (για να κατευθυνθεί προς την αρχαία Αγορά) θα διαπιστώσει πως ο Ηριδανός είναι ορατός μέσα στις γραμμές του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου˙ ένα θλιβερό τσιμεντένιο κανάλι τον ορίζει (εικ.7).

Εικόνα 7: Ο Ηριδανός στις γραμμές του Ηλεκτρικού

Οδός Αδριανού
Λίγο πιο κάτω, στην οδό Αδριανού, δίπλα στην πλατεία του Αγίου Φιλίππου, η Αμερικάνικη Αρχαιολογική Σχολή ανέσκαψε τμήμα της κτιστής κοίτης του ποταμού (εικ.8). Χαμηλότερα, νομίζω πως αναγνωρίζω το φρεάτιο από το οποίο ο Ηριδανός εκβάλλει στην Αδριανού μετά από μεγάλες βροχές. Μπορεί να κάνω και λάθος. Προσπαθώντας πάντως να αποφύγω το δράμα που παιζόταν από πάνω του εκείνο το πρωί, καθυστέρησα τη φωτογραφία (εικ.10) και μπήκα στην αρχαία Αγορά με μια αόριστη σκέψη για το υγρό στοιχείο: τα δάκρυα και το ποτάμι.

Εικόνα 8: Τμήμα της κτιστής κοίτης του ποταμού κοντά στην πλατεία του Αγ. Φιλίππου, κατά την ανασκαφή της από την Αμερικάνικη Αρχαιολογική Σχολή. (Από το ΥΠΠΟ 2000, 22)

Αγορά 12.37 μ.μ. 
Στις υπώρειες της Αδριανού προς την πλευρά της Ακρόπολης, στα Βόρεια και Δυτικά δηλαδή της αρχαίας Αγοράς, εντοπίστηκε η αρχαία κοιλάδα του Ηριδανού. Η εγκατάσταση του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου (το 1869) που έκοψε την Αγορά στα δυο είναι το δεύτερο μεγάλο έργο, που αλλοίωσε συντριπτικά το τοπίο· αρκετούς αιώνες νωρίτερα (στο β΄μισό του 6ου αι. π.Χ.) το οικοδομικό πρόγραμμα των Πεισιστρατιδών στην περιοχή προέβλεπε την επίχωση της κοιλάδας του Ηριδανού και την υπογειοποίηση του˙οι μηχανικοί της εποχής εγκατέστησαν δυο υπόγεια κανάλια μέσα από τα οποία έρεε πλέον ο ποταμός. Εκεί, συνέδεσαν τον Κεντρικό Αγωγό, που διασχίζοντας την Αγορά από Βορρά προς Νότο, μετέφερε τα λύματα των κτιρίων και ύδατα των χειμάρρων από τους γύρω λόφους (εικ.9).

Εικόνα 9: Μέρος του Κεντρικού Αγωγού στην αρχαία Αγορά

Η επίχωση της κοιλάδας και ο εγκιβωτισμός του ποταμού παρείχαν το (επίπεδο) έδαφος για τη διαμόρφωση της Παναθηναϊκής Οδού σε εκείνο το σημείο καθώς και σπουδαίων δημόσιων κτηρίων, όπως η Βασίλειος Στοά και η Ποικίλη Στοά, λίγο αργότερα (εικ.10).

Εικόνα 10: Ο Ηριδανός στη ΒΔ γωνία της αρχαίας Αγοράς και η σύνδεση του Κεντρικού Αγωγού» με αυτόν. Shear 1984, fig.3. (Από το Ammerman 1996, 701)

Το έργο, τηρουμένων των αναλογιών, θυμίζει λίγο την απόφαση επίχωσης του Ιλισού την περίοδο 1941-1954, που εγκαινιάστηκε από τον Μεταξά με το χαρακτηριστικό «Θάπτομεν τον Ιλισόν»˙τη θέση του πήραν οι Μιχαλακοπούλου, Βασιλέως Κωνσταντίνου και Καλλιρόης.
Βγαίνω από την Αγορά και ακολουθώ νοητά το ποτάμι σε μια τεθλασμένη πορεία μέχρι την οδό Μελιδώνη. Από εκεί και από την πρόσφατα διαμορφωμένη Ερμού, μπορεί κανείς να παρατηρήσει την κτιστή κοίτη αλλά και το ίδιο το ποτάμι, που διέρχεται τον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού από ΝΑ προς ΒΔ πριν χαθεί κάτω από την Πειραιώς (εικ.11).

Εικόνα 11: Άποψη της κοίτης του Ηριδανού στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού (από την οδό Μελιδώνη)

Κεραμεικός 12.56 μ.μ. 
Ο Κεραμεικός, όπου η επιφάνεια του εδάφους του αρχαιολογικού χώρου είναι στο επίπεδο κλασικών χρόνων (3μ. δηλαδή χαμηλότερα από το επίπεδο της πόλης), είναι το μόνο σημείο που μπορεί κανείς να αντιληφθεί τον Ηριδανό σαν φυσικό στοιχείο της πόλης. Γύρω του υπάρχει ένα πολύ σημαντικό οικοσύστημα (εικ.12).

Εικόνα 12: Όψη του ποταμού τον Απρίλιο στον Κεραμεικό

To 478 π.Χ. με την κατασκευή του Θεμιστόκλειου τείχους, η κοίτη του ποταμού κτίστηκε και διευθετήθηκε. Μέχρι τότε, ο Ηριδανός έρεε μέσα στο μεγάλο νεκροταφείο των Αθηναίων αλλάζοντας πορεία ενίοτε, υποχρεώνοντας τη θέση των ταφών της εκάστοτε περιόδου και δημιουργώντας ένα έλος στα δυτικά. Προσθήκες στην κτιστή κοίτη υπάρχουν από διάφορες περιόδους (394, 307, 86 π.Χ), (εικ.11, 13).

Εικόνα 13: Οι κοίτες του Ηριδανού διαχρονικά μέσα στον Κεραμεικό (Από το ΥΠΠΟ 2000, 24)

Ο Ηριδανός έβγαινε από την πόλη από ειδικά διαμορφωμένο σημείο Βόρεια της Ιεράς Πύλης και κυλούσε ανάμεσα στα ταφικά μνημεία, παράλληλα σχεδόν με την αρχαία Ιερά Οδό μέχρι περίπου το ύψος της σημερινής οδού Πειραιώς (εικ.14). Το ποτάμι αργότερα προχωρά νότια και ενώνεται με τον Ιλισό εκβάλλοντας στο Φαληρικό Δέλτα.

Εικόνα 14: Η πορεία του Ηριδανού μέσα από τον Κεραμεικό. (Από το ΥΠΠΟ 2000, 25)

Στέκομαι μπροστά στα κάγκελα, που ορίζουν Βόρεια τον Κεραμεικό. Μια παρέα εφήβων, μια κυρία με τα ψώνια της, δεκάδες αυτοκίνητα, εκατοντάδες Αθηναίοι περνούν πάνω από τη νοητά συνεχιζόμενη πορεία του Ηριδανού, αγνώμονες. Ένα τοπίο που μεταβάλλεται, φυσικά ή τεχνητά, υπέργεια και υπόγεια. Ο Αριστοτέλης είχε δίκιο: «Δεν μπορείς να μπεις ποτέ δυο φορές στο ίδιο ποτάμι».
Όμως, τα πλατάνια στις καθέτους της Μητροπόλεως, η βαθύτερη στάθμη της Καπνικαρέας από τις προσχώσεις του ποταμού, οι μαρτυρίες του Dörpfeld για χρήσεις των υδάτων στο πότισμα, το πλύσιμο και τους νερόμυλους στα τέλη του 19ου, τα μνημεία στο σταθμό του Μοναστηρακίου, όλα ενδείξεις μιας υγρής δύναμης που παρά τις στρεβλώσεις, εξακολουθεί να ρέει σταθερά, υπόγεια. Ο Ηριδανός συνεχίζει να υπάρχει σιωπηλά κάτω από τόνους τσιμέντου και ασφάλτου. Η διαδρομή έχει φτάσει σχεδόν στο τέλος της. Άλλωστε για τον καθένα είναι διαφορετική.
Η πορεία του πρόσφατα αποκαλύφθηκε και διασαφηνίστηκε χάρη στις ανασκαφές που διενεργήθηκαν στο πλαίσιο των έργων του μετρό. Σε αρκετά σημεία των σταθμών διατηρούνται, υπόγεια, ορατές οι ενδείξεις της ύπαρξής του. Σήμερα ο Ηριδανός, είναι ορατός μόνο στον αρχαιολογικό χώρο του Κεραμεικού, όπου συντηρεί ένα μοναδικό οικοσύστημα για το ιστορικό κέντρο της Αθήνας. Εκεί, και σε μήκος μερικών εκατοντάδων μέτρων, ο ποταμός βοηθάει στην ανάπτυξη σήμερα φτωχής χλωρίδας (υδροχαρές νεροκάλαμο (Phragmites australis) και το ξενικό είδος το Canna edulis), ενώ μέσα στο νερό υπάρχει το μικρό ψάρι κουνουπόψαρο (Gambusia affinis) και πρασινόφρυνοι (είδος βατράχου). Στη γύρω περιοχή υπάρχουν χελώνες και σαύρες, αλλά και θηλαστικά όπως σκαντζόχοιροι και νανονυχτερίδες, ενώ από τα πουλιά έχουν παρατηρηθεί δεκοχτούρες, σταχτάρες, χελιδόνια, σπιτοχελίδονα, κότσυφες, ωχροστριτσίδες, μαυροτσιροβάκοι, μυγοχάφτες, καρακάξες και σπουργίτες. «Ο κύρης μου ο Λασπάς μ' ανάστησε, σαν μ’ ερωτολαχτάρα έσμιξε με τη Νερορήγισσα στου Ηριδανού τις όχθες...» (Βατραχομυομαχία, στίχ. 19-20, Μεταφρ. Ν. Κοτσελίδης)
ΠΗΓΗ :  http://www.myrtis.gr/   , http://gkdata.gr/