Φιλοκτήτης

Ο Φιλοκτήτης, γιος του Ποίαντα και της Δημώνασσας (ή της Μεθώνης), είναι, όπως λέει η παράδοση από τα ομηρικά έπη ακόμη, αυτός στον οποίο άφησε ο Ηρακλής το τόξο και τα βέλη του. Ή τα παρέλαβε από τον ήρωα, ο οποίος ήθελε με τον τρόπο αυτό να τον ευχαριστήσει για τη φωτιά που είχε βάλει στην πυρά, πάνω στο όρος Οίτη. Αλλά ο Ηρακλής του ζήτησε να κρατήσει μυστικό τον τόπο του θανάτου του. Ο Φιλοκτήτης ορκίστηκε ότι δε θα μιλούσε ποτέ. Παρ' όλα αυτά αργότερα, πιεσμένος από ερωτήσεις, ο Φιλοκτήτης ανέβηκε στην Οίτη και χτύπησε με το πόδι του τη γη, στο μέρος όπου είχε στηθεί η πυρά του Ηρακλή. Έτσι, χωρίς βέβαια να μιλήσει, είχε ωστόσο παραβιάσει τον όρκο του. Η παράδοση πρόσθετε πως για το σφάλμα του αυτό τιμωρήθηκε με την τρομερή πληγή που τον βρήκε στο πόδι.

Ο Φιλοκτήτης περιλαμβάνεται ανάμεσα στους μνηστήρες της Ελένης και μ΄αυτή την ιδιότητα εμπλέκεται στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας. Ήταν αρχηγός ενός αγήματος επτά πλοίων με πενήντα τοξότες. Κατάγεται από τη Θεσσαλία και ειδικότερα από τη χερσόνησο της Μαγνησίας.

Ο Φιλοκτήτης ωστόσο δεν έφτασε στην Τροία μαζί με τους άλλους αρχηγούς. Όταν έκαναν σκάλα στην Τένεδο, τον τσίμπησε στο πόδι ένα φίδι κατά τη διάρκεια θυσίας. Η πληγή σε λίγο μολύνθηκε τόσο που έβγαζε μια μυρωδιά σήψης ανυπόφορη και ο Οδυσσέας δε δυσκολεύτηκε καθόλου να πείσει τους άλλους αρχηγούς να εγκαταλείψουν τον πληγωμένο στη Λήμνο, όταν ο στόλος πέρασε κοντά από το νησί. Ο Φιλοκτήτης στο νησί αυτό, που τότε ήταν έρημο, έμεινε δέκα χρόνια και επιβίωσε σκοτώνοντας πουλιά με τα βέλη του Ηρακλή.

Σχετικά με την πληγή του Φιλοκτήτη και την εγκατάλειψή του σε ερημικό νησί υπήρχαν και άλλες παραδόσεις. Ο Σοφοκλής στην τραγωδία του Φιλοκτήτης διηγείται πως ο ήρωας δεν πληγώθηκε στην Τένεδο, αλλά στη Χρυσή, ένα μικρό νησάκι, που εξαφανίστηκε το 2. αι. μ.Χ. και όπου έδειχναν ένα βωμό του Φιλοκτήτη με ένα φίδι από χαλκό, καθώς και ένα τόξο. Ο ήρωας, όπως έλεγαν, είχε τσιμπηθεί από φίδι κρυμμένο μέσα στο ψηλό χορτάρι, την ώρα που καθάριζε το βωμό της Χρυσής, μιας θεότητας που είχε δώσει το όνομά της στο νησί. Τέλος μια παραλλαγή, εντελώς αποκλίνουσα, διηγούνταν πως ο Φιλοκτήτης δεν είχε πληγωθεί από ζώο, αλλά από ένα βέλος του Ηρακλή δηλητηριασμένο (βουτηγμένο άλλοτε μέσα στο αίμα της Λερναίας ύδρας), που του τρύπησε το πόδι πέφτοντας τυχαία από τη φαρέτρα και του προκάλεσε πληγή αγιάτρευτη. Το ατύχημα αυτό θεωρείται τότε ως εκδίκηση του Ηρακλή και ως τιμωρία για την ψευδορκία που είχε διαπράξει ο Φιλοκτήτης, αποκαλύπτοντας το μέρος της πυράς πάνω στην Οίτη.

Μια από τις αιτίες, που μερικές φορές αναφέρονται για την εγκατάλειψη του Φιλοκτήτη, δεν είναι η δυσοσμία που ανέδινε η πληγή του, αλλά οι φωνές που έβγαζε από τον πόνο και που δεν μπορούσε να τις καταστείλει. Οι φωνές διατάραζαν την τάξη και την τελετουργική ηρεμία των θυσιών. Αυτός ήταν ο λόγος, για τον οποίο αναγκάστηκαν να τον αφήσουν μόνο. Υποκινητής της εγκατάλειψης αυτής ήταν ο Οδυσσέας και πάνω του ρίχνουν τις περισσότερες φορές την ευθύνη αυτής της πράξης. Αλλά αυτός που πήρε την απόφαση στο όνομα ολόκληρου του στρατού ήταν ο Αγαμέμνονας. Άλλη παράδοση διηγούνταν πως οι Έλληνες είχαν αφήσει τον Φιλοκτήτη στο νησί, για να έχει το χρόνο να θεραπεύσει την πληγή του καθώς μάλιστα στη Λήμνο λάτρευαν τον Ήφαιστο, του οποίου οι ιερείς θεωρούνταν ότι γιάτρευαν τις πληγές από φίδι. Ο Φιλοκτήτης είχε πράγματι θεραπευτεί, όπως έλεγαν, και αυτός είναι ο λόγος που αργότερα επανέρχεται στο στρατό μπροστά στην Τροία. Ο γιατρός που τον θεράπευσε πρέπει να ήταν κάποιος Πύλιος, γιος του Ηφαίστου. Ο Πύλιος σε αντάλλαγμα έμαθε από τον Φιλοκτήτη την τέχνη του τόξου.

Στο μεταξύ πέρασαν δέκα χρόνια και οι Έλληνες δεν είχαν ακόμη πάρει την Τροία. Ο Πάρης είχε πεθάνει και ο Έλενος, στον οποίο είχαν αρνηθεί την Ελένη για γυναίκα, είχε καταφύγει στο βουνό, όπου είχε αιχμαλωτιστεί από τους Έλληνες. Λίγο με τη βία, λίγο με τη θέλησή του αποκάλυψε στους Έλληνες πως η Τροία δε θα μπορούσε να πέσει, αν ανάμεσα σε άλλους όρους οι εχθροί της δεν ήταν οπλισμένοι και με τα βέλη του Ηρακλή. Τα βέλη αυτά είχαν ήδη καταλάβει μια φορά στο παρελθόν την πόλη. Μόνο μ' αυτά θα μπορούσαν να επαναλάβουν το κατόρθωμα αυτό. Ο Οδυσσέας τότε έφυγε ως απεσταλμένος για τη Λήμνο, μόνος ή ακόμη (σύμφωνα με την εκδοχή που ακολούθησε ο Σοφοκλής) συνοδευόμενος από τον Νεοπτόλεμο (ή από τον Διομήδη, κατά τον Ευρυπίδη), για να βρει τον Φιλοκτήτη και να τον πείσει πως καθήκον του ήταν να επιστρέψει στην Τροία. Ο Φιλοκτήτης δεν υποχώρησε εύκολα. Σχετικά με τα μέσα που χρησιμοποίησε ο Οδυσσέας, για να τον πείσει ή να τον εξαναγκάσει, οι παραδόσεις ποικίλλουν ανάλογα με τη φαντασία ή τις προθέσεις των ποιητών που πραγματεύτηκαν το μύθο. Κατά τον Ευρυπίδη π.χ., ο Οδυσσέας και ο Διομήδης παίρνουν με πονηριά τα επιθυμητά όπλα και έτσι υποχρεώνουν τον ήρωα αφοπλισμένο να τους ακολουθήσει. Ή ακόμη του μιλούν με τη γλώσσα του πατριωτισμού και του καθήκοντος. Ή επίσης του υπόσχονται τη θεραπεία με τις φροντίδες των γιων του Ασκληπιού, που είναι οι γιατροί των ελληνικών στρατευμάτων. Διηγούνταν πράγματι πως ο Φιλοκτήτης, μόλις ήρθε στην Τροία, θεραπεύτηκε από τον Ποδαλείριο ή ακόμη από τον Μαχάονα. Η θεραπεία δεν άργησε να 'ρθει και ο ήρωας μπόρεσε να πάρει μέρος στις μάχες. Σχετικά με τη θεραπεία αυτή διηγούνταν πως ο Απόλλωνας είχε βυθίσει τον Φιλοκτήτη σε βαθύ ύπνο, την ώρα που ο Μαχάονας είχε καθετηριάσει την πληγή και είχε αφαιρέσει με μαχαίρι τις νεκρές σάρκες. Έπειτα έπλυνε την πληγή με κρασί, προτού βάλει επάνω της ένα φυτό, του οποίου το μυστικό είχε μάθει ο Ασκληπιός από τον Κένταυρο Χείρωνα. Έτσι ο Φιλοκτήτης είναι το πρώτο παράδειγμα χειρουργικής επέμβασης με αναισθησία.

Συχνά αποδίδουν στον τοξότη Φιλοκτήτη το θάνατο του τοξότη Πάρη. Το επεισόδιο όμως αυτό ερχόταν σε αντίθεση με την ιστορία της προφητείας του Έλενου, γιατί ο Έλενος αιχμαλωτίστηκε, όπως έλεγαν, ύστερα από το θάνατο του Πάρη. Για να εξαλείψουν τη δυσκολία αυτή, διηγούνταν πως η προφητεία, που υποχρέωνε τον Φιλοκτήτη να οδηγηθεί από τη Λήμνο στην Τροία, ήταν του Κάλχα και όχι του Έλενου και πως κατά συνέπεια ο ερχομός του προηγούνταν από το θάνατο του Πάρη.

Μόλις έπεσε η Τροία, ο Φιλοκτήτης γύρισε στην πατρίδα του. Στην Οδύσσεια συγκαταλέγεται ανάμεσα στους προνομιούχους ήρωες που είχαν έναν ευτυχισμένο νόστο. Οι μεταγενέστερες όμως παραδόσεις γνώριζαν και άλλες περιπέτειες του Φιλοκτήτη, ο οποίος ίδρυσε, όπως έλεγαν, πολλές πόλεις στη Νότια Ιταλία, στην περιοχή του Κρότωνα. Ειδικότερα του απέδιδαν την ίδρυση της Πετηλίας και της Μάκαλλας, όπου αφιέρωσαν στον Απόλλωνα τα τόξα του Ηρακλή. Πέθανε πολεμώντας, όταν πήγε να βοηθήσει τους Ρόδιους, οι οποίοι είχαν φτάσει στη χώρα με την καθοδήγηση του Τληπόλεμου και τους είχαν επιτεθεί ιθαγενείς βάρβαροι. Έδειχναν τον τάφο του σε πολλά μέρη.

[πηγή: P. Grimal, Λεξικό της ελληνικής και ρωμαϊκής μυθολογίας, επιμ. ελλ. έκδ. Β. Άτσαλος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1991]